Zadnjih deset godina osetno je povećano interesovanje građana za arhiv i arhivska dokumenta. Nesumnjivo da su promenjeni društveno-ekonomski odnosi ( promena društvene u privatnu svojinu ) uzrokovali određene procese, za čije se uspešno okončanje pred drugim državnim organima moraju pribaviti dokazi u vidu originalnih arhivskih dokumenata.Svakodnevno se arhivu podnose zahtevi za: legalizaciju izgrađenih građevinskih objekata, restituciju imovine bivših vlasnika, rehabilitaciju ranije osuđenih lica.Najbrojniji su zahtevi za izdavanje potvrda o ličnom dohotku i stažu osiguranja radnika preduzeća u stečaju radi regulisanja penzijskog osnova, a vrlo često se traže izvodi iz matičnih evidencija, fotokopije zemljišno-knjižnih uložaka iz raznih katastarskih opština i dr…
Stanje tranzicije vlasničkih odnosa izbacilo je na površinu arhive, kao ustanove od posebnog društvenog interesa.Ne ulazeći u valorizaciju arhivskih dokumenata za potrebe naučnog istraživanja, izvesno je da bi danas veći deo građana Srbije pretrpeo štetu u postupcima pred državnim organima da nema originalnih svedočanstava proteklih događaja u vidu arhivskih dokumenata. Da bi ona bila sačuvana i u ovo vreme prezentovana javnosti, dugi niz godina naporno su radile generacije arhivskih poslenika pod često, veoma nepovoljnim okolnostima. Kako originalna arhivska dokumenta verodostojno prikazuju protekla dešavanja, unikatna su i ne mogu se pronaći u drugim ustanovama, njihov značaj je utoliko veći jer se koriste pravnom saobraćaju za regulisanje sadašnjih društvenih odnosa. Da bi se jedan dokumentdanas primenio u postupku pred državnim organom i bio „ u službi istine “ morao je prethodno da pređe put od registrature do ustanove zaštite, u kojoj je zahvaljujući radu profesionalnih arhivista dobio arhivističku sadržinu. Zato mnogi greše kad na arhive gledaju kao na skladišta stare dokumentacije i pridaju im čisto istorijski značaj. Savremeni arhivisti štite dokument od momenta nastanka, još u registraturi.Vršeći stručni nadzor kod stvaralaca i imalaca javne arhivske građe i dokumentarnog materijala neposredno utiču na njihovo kancelarijsko i arhivsko poslovanje. Odobravanjem Lista kategorija dokumentarnog materijala sa rokovima čuvanja valorizuju arhivsku građu u nastajanju i preliminarno određuju konture budućeg arhivskog fonda . Služba zaštite arhivske građe van arhiva, kao početna karika jedinstvenog sistema zaštite negira istorijski karakter ustanova zaštite. Zakonodavne odredbe o stručnom nadzoru ovlašćenih lica, određuju javnopravni karakter arhivskih ustanova . Arhivi su danas ustanove koje vrše javna ovlašćenja, tzv. „ javni servis građana” a ne samo trezori pisane, stare dokumentacije. S obzirom da se radi o važnoj javnoj službi, od opštedruštvenog interesa, bilo je krajnje vreme da država donese poseban propis u ovoj oblasti. Koliko će se ovim pravnim propisom, koji još nije konačan, detaljno urediti oblast arhivskog poslovanja u Srbiji pokazaće vreme ?
NEDOSTACI SADAŠNJE PRAVNE REGULATIVE I RAZLIČITA ARHIVSKA PRAKSA NA POSLOVIMA PRIMARNE ZAŠTITE ARHIVSKE GRAĐE
Zakon o kulturnim dobrima ( Sl.glasnik RS br.71/94 ) i dalje je glavni pravni propis koji pored drugih zakonskih i podzakonskih akata reguliše oblast zaštite arhivske građe u Srbiji. Kako Predlog zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi još nije dobio konačnu zakonsku formu, a u međuvremenu su mnoge odredbe Zakona o kulturnim dobrima zastarele i postale praktično neprimenljive u procesu zaštite, postojeći „pravni vakuum” ozbiljno narušava rad arhivskih ustanova u Srbiji. Normativna rešenja važećeg zakonskog teksta su sistematskog karaktera, što je uticalo da u jednom delu budu preopširna, a u drugom delu nedovoljno precizna, kada je u pitanju zaštita arhivske građe. Ovaj zakon reguliše rad arhiva i drugih ustanova zaštite ( zavod za zaštitu spomenika kulture, muzej, kinoteka ), a pored arhivske građe objekat zaštite su mu pokretna i napokretna kulturna dobra, kao i dobra koja uživaju prethodnu zaštitu. U vreme njegovog donošenja važili su socijalistički društveni odnosi i društvena svojina kao okosnica nacionalne ekonomije. Zakonska rešenja adekvatno su regulisala oblast zaštite arhivske građe i zadovoljavala potrebe arhivske službe u Srbiji.To vreme karakteriše prilično jednoobrazna arhivska praksa ustanova zaštite, a finansiranje arhivske službe vršilo se iz republičkog budžeta. Međutim pojava novih subjekata zaštite ( akcionarska, komanditna, društva sa ograničenom odgovornošću…) i promena društveno-političkog sistema zemlje, zahtevali su drugačiji režim pravne zaštite službene dokumentacije stvaralaca. Prelazak međuopštinskih arhiva na nesigurni budžet lokalnih samouprava stvorio je krupne probleme na polju zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala registratura, republičke provenijencije. Zbog decentralizovane zaštite Arhivskog fonda RS, arhivisti službe zaštite arhivske građe van arhiva postavili su pitanje pravnog osnova stručno-tehničkih mera zaštite, koje međuopštinski arhivi sprovode u filijalama i ispostavama republičkih državnih organa i organizacija. Činjenica je da već duže vreme arhivi u Srbiji vrše poslove pregleda arhivske građe, izlučivanja bezvrednog registraturskog materijala i preuzimanje javne arhivske građe u delovima republičkih registratura, koje su u stvarnoj nadležnosti Arhiva Srbije. Međutim, metodologija stručnog rada arhiva je različita, jer su lokalni arhivi pri rešavanju ovih pitanja u svom radu ispoljili specifičan dualizam.Budući da se radi o istovrsnim poslovima koje bi trebalo jednoobrazno realizovati, nepostojanje adekvatne pravne regulative stvorilo je različitu arhivsku praksu.
I grupa arhiva sprovodi samostalno mere zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala u područnim jedinicama republičkih registratura, iako one nemaju status pravnog lica i obeležje registrature.
II grupa arhiva je zauzela stav da je ovakav način rada formalno-pravno neprihvatljiv, jer krši propise o stvarnoj nadležnosti ustanova zaštite, koji su utvrđeni zakonom i ne mogu se menjati dogovorom između arhiva. Zbog promenjenog statusa međuopštinskih arhiva, koji 2001.godine nije propraćen odgovarajućim pravnim propisima, pitanje kolizije nadležnosti između Državnog arhiva Srbije i međuopštinskih arhiva nije do danas rešeno. Arhivi ove grupe, sprovode mere zaštite arhivske građe primenom instituta „pravne pomoći.” Oni neposredno pregledaju bezvredan registraturski materijal u filijalama i ispostavama republičkih registratura i u formi pisanog izveštaja šalju stručno mišljenje državnom arhivu, u čijoj je stvarnoj nadležnosti zaštita arhivske građe, republičke provenijencije. Na taj način se izbegava kršenje propisa o nadležnosti, a sprovode se neophodni postupci zaštite arhivske građe , jer su ove registrature značajne na republičkom i na lokalnom nivou državne organizacije. Na XV sastanku Regionalne podružnice Društva arhivista Srbije, koji je održan u Užicu, 0.03.2011.godine arhivisti Službe zaštite arhivske građe van arhiva, pokušali su da reše ovo aktuelno pitanje neujednačene arhivske prakse . Prisutni predstavnici Državnog arhiva Srbije zauzeli su stav da ovakav način rada ( izrada rešenja o izlučivanju na osnovu stručnih izveštaja međuopštinskih arhiva ) opterećuje Spoljnu službu nadležnog arhiva, jer znatno povećava obim njenog poslovanja. Ako se uzme u obzir da na tim poslovima rade samo dva stručna arhivska radnika, jasno je da bi najveći deo njihovog rada činila izrada rešenja o izlučivanju, na osnovu izveštaja međuopštinskih arhiva. Međutim, prisutni predstavnici međuopštinskih arhiva ( arhivi u Kraljevu, Kragujevcu, Čačku, Jagodini i dr… ) ostali su pri svom stavu da je stvarna nadležnost arhiva utvrđena zakonom i da se ne može menjati dogovorom direktora i ustanova zaštite.
U procesuiranim slučajevima uništenja i oštećenja javne arhivske građe, koji se vode protiv određenih stvaralaca i imalaca, odn. stečajnih upravnika preduzeća u stečaju, aktivnu legitimaciju imaju nadležni arhivi. Vrlo je bitno ko je sproveo stručne mere zaštite, ko je verifikovao Listu kategorija dokumentarnog materijala sa rokovima čuvanja, na osnovu koje je izvršeno izlučivanje bezvrednog registraturskog materijala. Arhivisti ove grupe arhiva, nisu prihvatili stavove o „delegiranoj nadležnosti” svojih kolega iz matičnog arhiva, već su zahtevali pisani akt – ovlašćenje za izvođenje stručnog nadzora u delovima republičkih registratura. Situaciju je dodatno pogoršala loša saradnja i nepostojanje koordinacije u radu između direkcija pravnih lica, sa sedištem u Beogradu i njihovih područnih organa u unutrašnjosti . U praksi je evidentno da ispostave republičkih organa i organizacija nastupaju samostalno u pravnom saobraćaju i vrlo često, bez znanja direkcije upućuju zahteve za izlučivanje mesno nadležnim arhivima. Samim tim ne samo da krše propise o nadležnosti, već bitno povećavaju obim posla Spoljne službe arhiva.Ako se poštuje princip nedeljivosti arhivskog fonda, onda se mere zaštite moraju sprovoditi istovremeno kod svih organizacionih jedinica pravnog lica, odn. na kompletnoj građi arhivskog fonda u nastajanju. Ako svaka ispostava republičkog organa vrši izlučivanje svojevoljno i pojedinačno, onda će nadležna ustanova zaštite umesto jednog doneti veći broj rešenja na godišnjem nivou, što nije u skladu sa arhivskim propisima. Profesionalni arhivisti zaštite arhivske građe van arhiva ne bi smeli da dozvole ovakve slučajeve u praksi, jer su oni indikator nesistematske i nekvalitetne zaštite javne arhivske građe. U ovakvim slučajevima pojedinačne zaštite, jasno je da se arhivska teorija ne sprovodi u praksi, jer bi bilo ispravno da direkcija pravnog lica podnese zahtev za izlučivanje bezvrednog registraturskog materijala arhivu, koji je odobrio njenu Listu kategorija. U prilogu zahteva za izlučivanje treba da bude spisak bezvrednog registraturskog materijala iz svih organizacionih jedinica složenog pravnog lica.Kako se on pravi na osnovu arhivske knjige direkcije pravnog lica, logično je da su organizacione jedinice u obavezi da popis svoje dokumentacije šalju centrali, radi upisa u arhivsku knjigu. Nakon izlučivanja, u rubrici arhivske knjige pored izlučenog materijala upisuje se broj i datum rešenja o izlučivanju jednog, stvarno nadležnog arhiva, koji je odobrio Listu kategorija. Zato je neprihvatljivo da arhivi u unutrašnjosti obavljaju stručno-tehničke mere zaštite u „svoje ime i za svoj račun” odn. da samostalno donose rešenje o izlučivanju, jer to rešenje treba da se razvede kroz Arhivsku knjigu stvaraoca, kao mera legalnog otpisa neoperativne dokumentacije stvaraoca. Nepotpunost Lista kategorija registraturskog materijala republičkih organa i njihova nepodobnost za izlučivanje u područnim jedinicama, znak je da se prepisi arhivskih knjiga iz područnih jedinica, ne dostavljaju centrali pravnog lica. Npr. izlučivanje u RZZO Beograd, Filijala Kragujevac je pokazalo da kragujevačka filijala poseduje dokumentarni materijal, koji nije predstavljen u Listi kategorija direkcije , koju je odobrio Arhiv Srbije ) . Pojedine ispostave republičkih registratura ne poseduju uopšte Liste kategorija, pa je postupak izlučivanja u njima do daljeg obustavljen, jer nema valjanog pravnog osnova. (Npr. izlučivanje u Poreskoj upravi i Upravi za trezor, filijala Kragujevac ) .
Arhivisti Službe zaštite arhivske građe van arhiva ispoljili su specifičan dualizam i kod primo-predaje javne arhivske građe, republičke provenijencije.
Neke međuopštinski arhivi vrše preuzimanje arhivske građe republičkih registratura na području svoje mesne nadležnosti, rukovodeći se principom ekonomičnosti.Na taj način preuzeti su parcijalno arhivski fondovi nekih banaka, Službe za katastar nepokretnosti, konkretno, zemljišne knjige određenih katastarskih opština.
II grupa arhiva, kojoj pripada kragujevački arhiv, smatra da se ovakvim preuzimanjem narušava princip celovitosti arhivskog fonda i da kompletan arhivski fond treba da preuzme ustanova zaštite u čijoj stvarnoj nadležnosti je tvorac arhivskog fonda. U slučaju zahteva za preuzimanje personalnih dosjea Auto banke Beograd, filijale Kragujevac u stečaju, odbijeno je preuzimanje zbog narušavanja integriteta arhivskog fonda. Međutim i pored različitog modela zaštite javne arhivske građe, republičke provenijencije, svi članovi Podružnice DAS-a zauzeli su jedinstven stav o neophodnosti sprovođenja svih stručno-tehničkih mera zaštite, do konačnog rešenja ovog aktuelnog problema.Notorna je činjenica da ustanove zaštite nagriza već odavno problem besparice.
Konkretno sa ovakvom organizacijom arhivske službe državni arhiv ne može finansijski i kadrovski da sprovede izlučivanje bezvrednog registraturskog materijala na teritoriji Srbije, bez pomoći međuopštinskih arhiva. Iz tog razloga je potrebno da arhivska služba Srbije bude centralistički uređena, da se svi arhivi u zemlji finansiraju iz republičkog budžeta. Trenutno zaštita Arhivskog fonda Srbije zavisi od samovolje lokalne samouprave i njenih finansijskih potencijala. Najsvežiji primer izlučivanja oko 500 dužinskih metara bezvrednog registraturskog materijala u Upravi Carina, Carinarnici Kragujevac svedoči o otežanim merama zaštite javne arhivske građe i preplitanju stvarne i mesne nadležnosti ustanova zaštite. U konkretnom slučaju, neposredni pregled dokumentarnog materijala za izlučivanje,obavila je služba kragujevačkog arhiva i stručni izveštaj o tome dostavila Arhivu Srbije,radi donošenja rešenja o izlučivanju.Međutim kako Carinarnica Kragujevac ima u svom sastavu carinske referate u Jagodini, Paraćinu i Smederevskoj Palanci, koji nisu na području mesne nadležnosti kragujevačkog arhiva, bilo je neophodno radi donošenja rešenja o izlučivanju angažovati stručne radnike pomenutih arhiva. Problem je ovde rešen primenom instituta pravne pomoći, ali dugoročno on se mora rešiti donošenjem Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi.
Iz napred izloženog jasno se vidi da postojeća organizacija arhivske službe ne zadovoljava potrebe arhivske prakse.Na jednoj strani nalaze se Arhiv Srbije, Arhiv Jugoslavije i Jugoslovenska kinoteka, čiji je osnivač Republika Srbija. Na drugoj strani su ostale arhivske ustanove u zemlji čiji su osnivači pokrajina i organi lokalne samouprave.Arhiv Srbije ima dominantno mesto u hijerarhijskoj organizaciji arhivskih ustanova, a radi ujednačenja arhivske prakse u zemlji ima pravo da donosi obavezujuća uputstva, jer je matični arhiv. Neujednačena arhivska praksa ustanova zaštite neposredno je prouzrokovana različitim ovlašćenjima i državnim statusom pojedinih arhiva.
Arhiv Srbije ima status državnog organa, odn. upravne organizacije, dok međuopštinski arhivi i arhivi jedinica lokalne samouprave imaju status ustanova u kulturi, koje vrše javna ovlašćenja. Oni vrše zaštitu javne arhivske građe i dokumentarnog materijala, koji su nastali u radu organa jedinica lokalne samouprave i drugih stvaralaca i imalaca, čiji su osnivači jedinice lokalne samouprave. Arhivi koji vrše delatnost na prostoru više opština dobili su Odlukom Vlade RS status međuopštinskog arhiva . Koliko je država bila nezainteresovana za rešavanje problema arhivske struke vidi se po tome što ni jednim kasnijim pravnim aktom nije regulisala način, obim i rokove međuopštinskog finansiranja, kao da se ne radi o delatnosti od opštedruštvenog interesa.
Zato se sada u Republici Srbiji istovrsni poslovi na zaštiti javne arhivske građe različito spovode od arhiva do arhiva, a različiti su i cenovnici pojedinih arhivskih usluga.Različiti novčani iznosi za nabavku polica za smeštaj arhivske građe u arhiv i različita metodologija rada na primo-predaji arhivskih fondova, naročito zbunjuju stečajne upravnike, koji rade na teritoriji različitih opština, na prostoru mesne nadležnosti različitih ustanova zaštite.Kako cenovnike donose Upravni odbori arhiva, uz saglasnost osnivača, visina naplate određenih arhivskih usluga u krajnjem slučaju zavisi od razvijenosti pojedinih opština. U današnje vreme mnogi arhivi su zbog finansijske oskudice pribegli komercijalizaciji arhivske delatnosti . Da bi se domogli potrebnih finansijskih sredstava vrlo često preuzimaju registraturski nesređenu arhivsku građu stvaralaca, koja se naplaćuje po dužinskom metru. Posledice prinudnog i neplanskog preuzimanja arhivske građe ogledaju se u zatrpavanju arhiva nepotrebnom finansijskom dokumentacijom stvaralaca, koja se ne može izlučiti duži niz godina, jer joj nisu istekli rokovi čuvanja.Sa druge strane posmatrano, stručni radnici arhiva su u ovim slučajevima prinuđeni da poslove registrature realizuju u ustanovi zaštite.
Različito ponašanje arhiva u okviru postojećeg sistema zaštite najvećim delom je uslovljeno neadekvatnom pravnom regulativom i pravnim prazninama važećeg Zakona o kulturnim dobrima, koji uopšte ne reguliše obaveze stvaralaca i imalaca privatne arhivske građe, kao ni oblast elektronskog poslovanja.
PRAVNA REGULATIVA JAVNE ARHIVSKE GRAĐE NA OSNOVU PREDLOGA ZAKONA O ARHIVSKOJ GRAĐI I ARHIVSKOJ SLUŽBI
Predlog zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi u Republici Srbiji ima karakter specijalnog propisa, koji kompletno reguliše oblast zaštite arhivske građe u zemlji. Osnovna namera zakonodavne komisije koja je izradila zakonski tekst bila je da se zakonodavnim odredbama reše aktuelni problemi u oblasti arhivskog poslovanja i eliminišu pravne praznine trenutno važećeg zakona. Međutim posledice neadekvatne pravne regulative u oblasti primarne i sekundarne zaštite arhivske građe ne mogu se lako otkloniti.Fragmentarnost arhivske građe u nastajanju vidljiva je na polju zaštite arhivske građe van arhiva i u arhivističkoj obradi preuzetih arhivskih fondova.
Najnovija verzija zakonskog teksta sadrži značajne novine odn. moderna rešenja o zaštiti privatne arhivske građe, pravni režim zaštite arhivske građe privatizovanih preduzeća, novu organizaciju arhivske službe, institut Arhivskog fonda Srbije, zaštitu elektronske arhivske građe i dr…
Neki članovi Predloga zakona zaslužuju posebnu pažnju, jer su vrlo značajni za oblast zaštite arhivske građe.
Član 2. st.2. Delatnost zaštite arhivske građe je od opšteg interesa za Republiku Srbiju.
Član 4. Arhivski fond Republike Srbije čine sva arhivska dokumenta na teritoriji Republike Srbije, koja se privremeno čuvaju kod stvaralaca arhivske građe a trajno u ustanovama zaštite.
Član 6. Arhivska građa i dokumentarni materijal štite se u skladu sa odredbama zakona, bez obzira u čijem su vlasništvu ili posedu odn. kod koga se nalaze i da li su registrovani ili evidentirani.
Član 16. Stvaraoci javne arhivske građe u elektronskom obliku imaju obavezu da urede procedure upravljanja dokumentima, na način koji garantuje autentičnost, verodostojnost, celovitost i upotrebljivost elektronskih dokumenata, da bi predstavljala javne isprave.
Član 20.st.3. Prilikom uništavanja bezvrednog registraturskog materijala stvaralac mora preduzeti neophodne mere zaštite tajnosti podataka, koji bi mogli povrediti javni interes i interes nepovredivosti ličnosti.
Stav 4. istog člana predviđa da se izvorna arhivska građa ne sme uništiti ni u slučaju kada je mikrofilmovana ili reprodukovana na neki drugi način.
Svojevremeno su arhivi izlučivali originalna, mikrofilmovana dosjea penzionera u Republičkom fondu penzionog osiguranja i njegovim područnim jedinicama na teritoriji Srbije, pa je kasnije napuštena ova praksa.
Član 57. predviđa da se na korišćenje daju mikrofilmske ili digitalne kopije javne arhivske građe, a samo izuzetno, na korišćenje će se dati originalna javna arhivska građa iako postoje kopije te građe, ako to zahteva naučni metod rada.
U praksi arhivi vrlo često daju na korišćenje originalnu arhivsku građu, jer ista nije mikrofilmovana, ni digitalizovana.
Iako nova zakonska rešenja predstavljaju nesumnjivo veliki korak u razvoju nacionalne arhivistike, oblast stručnog nadzora, kao značajan segment primarne zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala nije precizno definisana.
Po mišljenju autora, kontradiktornosti i nejasnoće ovog dela zakonskog teksta mogu biti kamen spoticanja arhivske službe u Srbiji u narednom periodu.
Novim Predlogom zakona, tačnije čl.14. jasno su utvrđene i taksativno navedene obaveze stvaralac i imalaca javne arhivske građe i dokumentarnog materijala. Između ostalog predviđeno je da stvaraoci moraju da postupaju u skladu sa merama i rokovima, koje nadležni arhiv utvrdi rešenjem . Međutim, ovaj član zakona je protivrečan čl.35.zakonskog teksta, koji pravo na donošenje rešenja daje samo Državnom Arhivu Srbije, i to samo u slučaju kada registrature ne ispune svoje zakonske obaveze, naložene zapisnikom nadležnog arhiva.
Članom 35. Predloga zakona predviđeno je da ovlašćeno stručno lice u vršenju poslova stručnog nadzora sačinjava zapisnik, u kome predlaže mere i rok za otklanjanje utvrđenih nedostataka.Ovaj član dozvoljava stvaraocu da u roku od 3 dana od prijema zapisnika stavi prigovor na zapisnik.U daljem tekstu se navodi da ovlašćeni predstavnik arhiva ima obavezu kontrole izvršenja predloženih mera zaštite i u slučaju negativnog nalaza, treba da dostavi Državnom arhivu Srbije odn. Pokrajinskom arhivu mišljenje, na osnovu koga će ove ustanove zaštite doneti rešenje o naloženim merama zaštite. Žalba na rešenje ne odlaže izvršenje rešenja. Član 35. je u vezi sa članom 73.st.16. Predloga zakona koji obavezuje Državni arhiv Srbije da kao matični arhiv utvrdi metodologiju vršenja stručnog nadzora, a u čl.73.st.17. predviđeno je da Državni arhiv Srbije ima obavezu da razmatra izveštaje o stručnom nadzoru na teritoriji Republike Srbije i da nalaže odgovarajuće mere. Dakle, državni arhiv ima ovlašćenje da donosi rešenja o naloženim merama zaštite. Poslove iz st.16. i st.17. navedenog člana obavlja kao poverene. Arhivi u Srbiji pri obavljanju poslova stručnog nadzora različito postupaju. Neke arhivske ustanove u registraturama sačinjavaju samo zapisnike sa naloženim merama zaštite, a druga grupa arhiva nakon sačinjenog zapisnika kojim se utvrđuje stanje javne arhivske građe i dokumentarnog materijala, donosi rešenje kojim naređuje stvaraocu ispunjenje utvrđenih mera zaštite. Praksa je pokazala da se veći procenat ispunjenih naloga dobija donošenjem rešenja o naloženim merama.
Iz napred izloženog vidi se da su odredbe o stručnom nadzoru sporne ne samo sa aspekta arhivske prakse, već i sa aspekta arhivske teorije.
Ako ovlašćenje za donošenje rešenja o naloženim merama ima samo državni ahiv, a ostale ustanove zaštite u ovom delu donose zapisnike, kakav je karakter zapisničkog naloga – deklarativni ili obavezujući? Ukoliko arhivi u procesu zaštite ne mogu da donose rešenja i naređuju izvršenje mera zaštite, onda je njihova delatnost preventivnog karaktera. Kaznene odredbe zakona biće mrtvo slovo na papiru, jer se postupak pred prekršajnim sudom obustavlja ako ustanova zaštite nije donela rešenje o naloženim merama. Sa druge strane posmatrano, Državni arhiv Srbije bi na osnovu ovakvih odredaba zakona znatno proširio obim poslovanja, jer bi donosio rešenja o naloženim merama za veliki broj registratura, lokalne provenijencije koje nisu izvršile zakonske obaveze zaštite arhivske građe. Kako će se sprovoditi zaštita Arhivskog fonda Srbije, ako arhivske ustanove u procesu zaštite nemaju ista ovlašćenja ? Da li arhivi uopšte vrše javna ovlašćenja, ako ne mogu donositi rešenja o naloženim merama ? j Nelogično je da arhivi vrše izlučivanje neoperativne službene dokumentacije stvaralaca ili primo-predaju njihove arhivske građe, ako rešenjem ne mogu izdejstvovati registratursku sređenost dokumentacije, koja je uslov za izvođenje pomenutih stručno-tehničkih mera zaštite.
Sva ova pitanja potvrđuju da odredbe o stručnom nadzoru nisu dobre za klasično kancelarijsko poslovanje i da se ne mogu adekvatno primeniti u postupku primarne zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala.
Arhivisti Službe zaštite arhivske građe van arhiva u Srbiji, očekuju odgovore na postavljena pitanja, a različita arhivska praksa nameće potrebu standardizacije mera i postupaka stručno-tehničke zaštite.
I pored iznetih teškoća u poslovanju i navedenih nedostataka važeće legislative, kragujevački arhiv je nametnuo stvaraocima sa svog područja delovanja, pozitivnu arhivsku praksu. Blagovremeno dostavljanje prepisa arhivskih knjiga arhivu, sistematsko odabiranje arhivske građe i izlučivanje neoperativne dokumentacije stvaralaca, propraćeno adekvatnim listama kategorija, svedoči o dobroj registraturskoj sređenosti tvorca arhivskog fonda.Sve ovo pokazuje da je kvalitetna primarna zaštita, van arhiva
uslov uspešne arhivističke obrade, odn. sekundarne zaštite javne arhivske građe u arhivu.
ZAKLJUČAK
Aktuelni problemi arhivske službe u Srbiji, analizirani na brojnim stručnim skupovima arhivista u okviru Društva arhivista Srbije – Beograd, nisu se mogli rešiti postojećim pravnim propisima u ovoj oblasti, kao ni dogovorom između arhivskih stručnjaka i nadležnih ustanova zaštite.
Na osnovu procene srpskih arhivista zauzet je opšti stav da bi bilo necelishodno i neracionalno korigovati i dopunjavati pojedine odredbe Zakona o kulturnim dobrima ( Sl.glasnik RS br.71/94 ), koje su pozitivno-pravno zastarele i nefunkcionalne.
U uslovima promenjenog društveno-ekonomskog i pravnog sistema i pojave novih informatičkih tehnologija treba doneti nov poseban propis, koji bi sadržao savremena rešenja aktuelnih problema, implementirao odredbe prava Evropske unije i na sveobuhvatan način regulisao oblast zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala.
U cilju bržeg otklanjanja postojećeg „pravnog vakuuma” Radna grupa za izradu Predloga zakona je sačinila njegov nacrt, koji je po održanoj javnoj raspravi, po hitnom postupku dostavljen Narodnoj skupštini RS.
Iako predloženi tekst zakona sadrži savremena zakonska rešenja u oblasti zaštite i nesumnjivo predstavlja veliki napredak u razvoju srpske arhivistike ( npr: institut Arhivskog fonda Srbije, zaštita elektronskog dokumenta, institut privatne arhivske građe, nova organizacija arhivske službe i dr…) neke njegove odredbe nisu dovoljno precizne i ne mogu se uspešno primeniti u praksi.
Po mišljenju autora, nejasnoće i kontradiktornosti predloženih zakonodavnih rešenja u delu „ Stručnog nadzora arhiva” moraju se modifikovati, jer bi u suprotnom znatno produbile postojeće razlike u radu ustanova zaštite u Republici Srbiji i bitno osujetile primenu standardizovanih metoda, na polju primarne zaštite javne arhivske građe i dokumentarnog materijala.
Rad je u celini objavljen u:
Arhivska praksa br. 15, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 2012, str. 171-180.
arhivistika 