Otkada postoji pisana reč, čovek se oseća odgovornim da je čuva i prenese budućim generacijama. U tom smislu, čovek je nastojao i nastoji da kod članova svoje zajednice razvije svest o vrednosti onoga što je zapisano i svest o odgovornosti za trag i verodostojnost svedočanstva života i delovanja same zajednice. Sa druge strane, ukoliko želi zatrti trag drugoga, čovek tokom istorije i danas nastoji otuđiti ili uništiti njegove pisane tragove. Sve se to posebno odnosi na one dokumente koji imaju posebnu vrednost i dokazanu snagu, bilo za pojedinca, bilo za zajednicu.
Pozitivan stav prema pisanoj reči takvog sadržaja, vremenom je oblikovao i posebnu arhivsku službu i delatnost koja se u poslednjih stotinjak godina oblikovala i kao naučna disciplina, i kao struka koja ima određenu ulogu u uređenom društvu.
Arhivi i arhivski radnici u kontekstu svoga rada i brige koju preduzimaju, i u prošlosti a i danas, u velikoj su meri stvarni vrednovaoci, odabiraoci i čuvari memorije društva. Tim svojim delovanjem, oni stvaraju temelj za oblikovanje slike o određenom vremenskom razdoblju, jer selektivnim pristupom odabiraju i čuvaju, odnosno izlučuju i uništavaju dokumente i informacije o tom vremenu. Oni tako utiču na široku populaciju, na sveokupnu zajednicu i njen odnos prema istoriji. U tom smislu je njihova odgovornost za sliku društvene zajednice, a time i za njenu budućnost koja se gradi na korenima prošlosti i pozornici sadašnjosti, itekako velika.
No, koja je to problematika kojom se arhivski stručnjaci u današnje vreme prvenstveno trebaju baviti? Šta je to, što se od njih očekuje i kako to ostvariti u interesu cele zajednice.
Arhivistika kao nauka
Nauka je utvrđivanje stanja sadašnjosti, radi predviđanja budućnosti, kao i menjanje stvarnosti prema idealnim uslovima ljudskog razvoja. Polazeći upravo od ovog filozovskog gledišta šta je nauka a šta nije, i naučnih činjenica koje upućuju na to da se arhivska delatnost pre svega temelji na naučno istraživačkom radu, sledi da je arhivistika nauka.
Dok je bila u razvoju, odnosno, dok je arhiv svoju delatnost ograničavao na preuzimanje, smeštaj i izdavanje arhivske građe na korišćenje, arhivistika se smatrala pomoćnom istorijskom naukom. Znamo da se nauka se od svih oblika svesti, najviše razlikuje po svojim metodama, objektu i predmetu rada.
Objekat rada arhivistike je arhivska građa, kao i registraturski materijal, sve dok iz njega ne bude odabrana arhivska građa. Takođe je potrebno istaći da svaka društvena nauka ne mora imati posebno svoj metod rada. To se odnosi i na Arhivistiku. Ono što Arhivistiku čini posebnom jeste sam objekat rada, kao i predmet i zadatak istraživanja.
Predmet i zadatak arhiviste dopunjavan je u skladu sa razvojem potreba društva koje su uslovljene dinamikom društvenih promena, kao i potreba same nauke u korišćenju arhivske građe kao prvorazrednog izvora saznanja. Ta potreba i stalno povećavanje broja stvaralaca i količina arhivske građe uslovljavaju razvoj arhivistike kao nauke kako bi uspela odgovoriti na sve veće izazove koji se pred njom postavljaju. Neki od novih izazova koji proširuju predmet proučavanja arhivistike, su nova vrsta dokumenata, kao i njihove podloge na kojima se zabeleženi i nova tehnička sredstva koja se koriste u njihovom nastanku i korišćenju. Arhivska građa se između ostalog koristi kao kulturno dobro, ali i kao operativna dokumentacija neophodna za dalji razvoj mnogobrojnih društvenih delatnosti. Ovo su samo neki osnovni pokazatelji koji govore u prilog tome da se delokrug istarživanja arhivistike kontinuirano proširuje.
Naučno istraživački rad u arhivima ima zadatak da arhivsku misao pretoči u arhivsku praksu i obrnuto. Bez istraživanja i teorijsko-praktičnih rezultata, arhivistika kao nauka ne bi postojala, već bi ostala na nivou pomoćne nauke. Naučno istraživački karakter savremenog arhiva je veoma uočljiv i predstavlja isprepletanost naučnog i stručnog rada arhivskih naučnih radnika.
Iz navedenih tvrdnji, jasno možemo zakjljučiti da naučno istraživački rad traži i odgovarajuće kadrove koji pre svega moraju biti stručno osposobljeni kako bi obavljali tako odgovorne poslove.
Profil arhivskih radnika u našem društvu je tema stalnih diskusija u arhivskim krugovima i njihovim javnim skupovima, o kojoj se ni ne može reći sve potpuno i iscrpno. Nije čak ni zahvalna uvek, jer su aspekti za njeno sagledavanje različiti. Jedni polaze od praktičnih potreba prema stanju arhivskih fondova i stepena razvoja pojedinih arhivskih ustanova, a drugi od same potrebe koje nameće savremena arhivistika, kako u našim tako i u širim – svetskim razmerama.
Zbog toga se ovom pitanju prilazi i sa praktične i sa teoretske osnove. Međutim, ako se praktične potrebe naših arhivskih ustanova i stanje građe koja se u njima nalazi, usaglase sa potrebama savremenog društva i zahtevima savremene arhivistike u širim razmerama, teoretska razrada ove teme neće biti apstraktnog karaktera. Naprotiv, ona će biti bliska nama i prihvatljiva za svakog pojedinca, jer može da se realizuje i dovrši u svojim razradama, kako bi se formulisala jasna percepcija i o ovom stručnom profilu, jednom od neophodnih činilaca našeg društvenog procesa.
Svakodnevna praksa i susreti u vezi sa razmenom iskustava, ukazuju nam na mnoge propuste, pa nam se nameću ozbiljne obaveze u pogledu izgrađivanja arhivskog stručnjaka za naše savremeno društvo. Ovde nije reč samo o naučnom radniku i istraživaču, mada se i na njega odnosi, kada se postavlja pitanje individualnog rada za svakog radnika koji se bavi poslovima u arhivskoj struci, počev od arhivskog pomoćnika do arhiviste.
Najveći broj radnika u arhivskim ustanovama radi na poslovima sređivanja i obrade arhivskih fondova i zbirki, a onaj manji ambiciozniji, okreće se naučnom i istraživačkom radu. Tako se ovaj veći broj radnika smatra kao operativno-tehničko lice, a oni to nisu i ne treba da budu. Zastarelo shvatanje u arhivskim krugovima zastupa mišljenje da su radnici koji rade na sređivanju , izlučivanju i ostalim pripremnim poslovima za naučni rad, operativci. Ovakvo zastarelo shvatanje u velikoj meri, vlada i kod nas, jer većina arhivskih radnika tretira arhivske pomoćnike kao arhivske tehničare, u bukvalnom smislu reči, a i oni sami, arhivski pomoćnici, kao da su se povinovali ovakvom stavu i pa ga i razvijaju i prihvataju svojim, ličnim odnosom prema sopstvenom izgrađivanju.
Arhivski radnik, mora pre svega da poznaje našu stvarnost, da bude orijentisan prema prema interesima društva, da poseduje određeni stepen stručnog obrazovanja i obavezno mora da prati razvoj kulturnih i tehnoloških dostignuća. Znanje stečeno redovnim školovanjem bilo kog stepena, stručnog usavršavanje kroz arhivski tečaj ili stručni arhivistički ispit, nije dovoljno da se postane dobar arhivski stručnjak, za svoj posao. Posle teoretskog obrazovanja tek predstoji učenje kroz neposredan praktični rad, uz stalno praćenjem stručne i šire literature, čime bi se dopunjavala i obogaćivala, već usvojena teoretska podloga. Arhivski radnik ne sme da se ograniči samo na jednu ili dve faze stručnog rada, već mora da se upozna sa svim poslovima, da bi bio dobar stručnjak za svoj posao. Jednostavnije rečeno, niže faze arhivističkih poslova neće biti celishodno urađene, ako radnik nema predstavu o poslovima koji predstoje u višim i složenijim fazama i njihovoj svrsi i namenama. To važi i obrnuto, moraju se poznavati sve niže faze arhivskih poslova da bi se radilo kvalitetno i u višim i složenijim.
Arhivistika ima izuzetno plemenitu i društveno korisnu ulogu. Njena uloga je svakom momentu praktički dokazana, počev od društvenih potreba, naučnih argumenata pa sve do sitnih elementarnih podataka za lične i društvene svrhe. Desetine pa i stotine hiljada ljudi je ostvarilo svoja lična i građanska prava na osnovu podataka iz arhivskih ustanova širom naše zemlje. Saznanje da ova „prljava“ i „prašnjava“ hartija , nagomilana na tone, kako u samim registraturama, tako i u arhivskim depoima, služi za korisne i plemenite namene, uslovljava da je arhivski radnik oseća kao deo sebe i kao trag svoga postojanja.
Arhivski kadrovi u sadašnjosti
Problematika kadrova, njihovo usavršavanje i školovanje, bila je stalno prisutna u praksi rada Arhiva. U početku je njihov broj u Arhivima bio skroman, malobrojan, pa i sada je još nedovoljan, te je sudbina daljeg razvoja arhivske službe usko vezana sa pitanjem na koji način ćemo pripremati arhivističke kadrove s obzirom na nova tehnička dostignuća, modernizaciju same tehnike nastanka spisa i na nove probleme sa kojima se susreću arhivski radnici u današnjim uslovima. Da bi se sagledala sva ozbiljnost ovog problema, moramo konstatovati da R.Srbiji ni dan-danas ne postoje specijalizovane škole za obrazovanje arhivističkog kadra. Bitno je to uvek naglasiti, kako bi se nadležne institucije konačno pozabavile ovim pitanjem i u sklopu opšteg razvoja profila naših škola, našle mesto i za ustanove u kojima bi se školovali budući arhivski kadrovi.
Nesumnjivo je da su arhivi proteklih decenija postigli bitne rezultate u prikupljanju, obradi, sređivanju i publikovanju arhivske građe, ali oni nisu takvi, da bismo dosadašnjim razvojem arhivske službe bili u potpunosti zadovoljni, naročito radom i opremljenošću lokalnih i regionalnih arhiva, a isto tako i stanjem njihove kadrovske strukture.
Većina arhiva započela je svoj rad sa jednocifrenim brojem zaposlenih, da bi se kasnije, vremenom, taj broj povećavao, ali kod većeg broja arhiva ni do danas taj broj nije ni približno zadovoljavajući. Upravo, zbog oskudice u kadrovima mnogi arhivi su u nemogućnosti da svoju unutrašnju organizaciju poboljšaju i učine je efikasnijom za izvršenje osnovnih funkcija i zadataka. Zbog toga mnogi međuopštinski arhivi još uvek svoju delatnost obavljaju angažovanjem svih svojih raspoloživih radnika, a ne samo specijalizovanih službi. Problematika kadrova i kadrovske politike bila je i ostala stalan problem arhiva i arhivskih radnika u proteklim godinama. To je razumljivo kada se ima u vidu da je broj kadrova u arhivima bio mali ( i još uvek je takav ), te da je postojeći broj po strukturi nedovoljan ( u nekim slučajevima nezadovoljavajući ), da su mnoga ključna mesta kod pojedinih poslova nezastupljena i da ne postoje posebne škole koje pripremaju arhivistički kadar, već se on regrutuje sa raznih fakulteta, viših i srednjih škola, a jedino se na nekadašnjem tečaju a danas polaganjem stručnog ispita za arhivske radnike, vrši redovna obuka i pripremanje kadrova za rad u arhivskim ustanovama.
Arhivistički kadrovi u bliskoj budućnosti
Jasno je da se problem kadrova ne može rešiti „preko noći“. Važno je naći pravilnu orijentaciju za to u budućem programu razvoja arhivske službe R.Srbije. Svesni smo da će to biti period prestrojavanja, i da ćemo tek za deceniju ili dve u našim arhivima iz osnova izmeniti profil kadrova i saobraziti ga potrebama nove arhivske tehnike i nove tehnologije nastanka spisa.
Shvatanje da naše arhivističke kadrove treba školovati i obrazovati samo za rad na već preuzetim i evidentiranim arhivskim fondovima u našim depoima, mora se iz temelja revidirati. U sadašnjem trenutku razvoja našeg savremenog i demokratskog društva nastaju spisi sa novim tehničkim osobinama , koji još nisu stigli u naše arhive, ali koji već uveliko kucaju na vrata naših depoa i traže nove načine sređivanja, škartiranja, obrade, korišćenja i zaštite.
Dakle, mora se na nov način rešavati pitanje kadrovske specijalnosti naših arhivskih radnika. Više nije potrebno da arhivist može biti onaj koji „sve zna“ , dakle neće više biti potrebe za arhivistom sa enciklopedijskim znanjem , već za arhivistom sa užom specijalnošću, koji će kao stručnjak u svom delokrugu učestvovati u ekipnom radu na određenim poslovima.
Razvoj informatičko-digitalne tehnologije doneo je novi pristup gotovo celokupnom društvenom životu, pa tako nije izostavio ni arhive ni arhivističku praksu.
Nove tehnologije nude nova „oruđa“ i „alatke“ kojima se otvaraju vrata i mogućnosti za neslućena unapređenja kvaliteta i efikasnosti rada u svim segmentima naše struke. Jedna od glavnih funkcija svakog arhiva je da zadovolji težnje i potrebe stranaka i istraživača koji svakodnevno upravo iz sačuvane građe žele da crpe i koriste informacije. Zbog toga arhivi permanentno moraju da teže pronalasku primenljivih rešenja za njihovu zaštitu od nestanka, jer su oni često, kao jedina originalna svedočanstva o minulom vremenu, nezamenljivi.
Digitalizacija arhivskih dokumenata zaslužuje veliku pažnju zato što predstavlja jednu od najvećih promena u arhivistici još od njenih početaka. Potrebe savremenog društva postavile su pred arhive zadatak delovanja koji izlazi van okvira tradicionalne uloge čuvara arhivske građe, te je arhivima pripala odgovornost da na savremene zahteve odgovara savremenim interesima pojedinaca i društva. Pretpostavlja se da će takvo društvo promeniti odnos prema arhivima ali da će i klasičan profil arhiviste biti izmenjen. Svi se slažu da budući moderni arhivi moraju imati tehnički kadar i to
svih nivoa obrazovanja. Oni bi bili usmereni na tehničku podršku u pogledu kupovine i održavanja hardvera i dizajniranja softverskih aplikacija. Također, neophodna je simbioza tehničkog i arhivističkog kadra. Samo timski rad tehničkog i arhivističkog kadra zaduženog za rad sa korisnicima može arhivima da obezbedi mesto u „umreženom društvu“ i da transformiše arhive iz klasičnih u informativne institucije.
Preka je potreba da se sistematskom kadrovskom politikom počnu menjati naši podzakonski akti o sistematizaciji radnih mesta, u tom smislu, što bi se predvideli novi profili stručnih radnika, koji će se baviti zaštitom, preuzimanjem i obradom arhivskih fondova, kakvih do sada u našim arhivima nismo imali. Mora se napomenuti da su dosadašnji, iako pozitivni, oblici stručnog usavršavanja, bili dosta uski i konzervativni i da je potrebno stvoriti nove, savremene oblike obrazovanja i usavršavanja. Svako dalje raspravljanje o obrazovanju arhivista, nezaobilazno se povezuje sa pitanjem samog identiteta i profesije arhivista .
U poslednje vreme često se pitanje identiteta arhivista postavlja prvenstveno s obzirom na nove tehnologije (elekronske medije) i nove oblike informacija (virtuelni arhivi). U takvoj vrsti rasprave sučeljavaju se dva osnovna načina gledanja, prvo je vezano za anglosanksonske arhiviste, koji u prikazivanju uloge arhivista ističu značenje informatike i novih elekronskih medija ne samo kao izazov arhivskoj službi, nego ih prikazuju kao temeljno određenje u obrazovanju arhivista i stvaranju nove uloge u društvu. Nasuprot tome, evropski arhivisti ne dopuštaju da se previde osnovna obeležja identiteta arhivista, a to je njegova funkcija da zaštiti memoriju nekoga naroda i očuva arhivsku građu kao deo kulturne baštine.
Savremeni identitet Arhivista
Problem identiteta arhivista a time i pitanje profesije arhivista treba sagledati mnogo šire i sveobuhvatnije, u okviru funkcije koju ta služba ima u svakom razvijenom društvu, njenog položaja u društvu, obrazovaja arhivista i stvaranja određene sopstvene svesti samih nosioca arhivske profesije. U tom pogledu, savremeni i propulzivni razvoj informacionih nauka i tehnologija, a time i značenje informacije i njena „obrada“ su u žarište postavile i pitanje same arhivske službe. Premda se na naučnim skupovima dosta često govori o „krizi identiteta“ pre bi se reklo da je u pitanju samo stvaranje identiteta arhivista i arhivističke službe koja ima vekovno nasleđe, ali joj je moderno, informatičko doba postavilo nove zahteve i novu ulogu.
Ako se samo na kratko osvrnemo na taj problem u R.Srbiji, videćemo i to vrlo jasno, da identitet arhivista nije nikada ni stvoren niti je dovoljno društveno priznat. Uvek je to naše mesto bilo negde na marginama, nedovoljno vrednovano ni u pravnom niti u obrazovnom smislu. Arhivskoj je službi, jednostavno rečeno dato samo periferno značenje.
U određenom smislu, možemo tvrditi da se pitanje identiteta arhivista mora posmatrati iz dva ugla., kako se ta služba vrednuje spolja, kako na nju gleda društvo i kakvo joj značenje pridaje, i kako mi sami arhivisti doživljavamo svoju profesiju, pa u skladu sa tim i kako je prezentujemo javnosti tj budućim korisnicima naših usluga. Na žalost i sam odnos prema sopstvenoj struci nije na zavidnom nivou. Pre svega je razlog što se pojam arhivista najčešće povezuje sa pojmom istoričara, što su oni u ranijim vremenima stvarno i bili, ali i danas se sami arhivisti smatraju vrednijim ako se bave istorijom. Takav stav je uticao na to da se , arhivistima da i određeno vreme –radni sati koji su bili predviđeni za njihovo bavljenje istorijskim istraživanjima. Sa druge strane , kao dodatna negativnost, događalo se i to da će arhivista čim mu se pruži prilika da ode da se bavi istorijskim ili nekim drugim vrstama istraživanjem to i vrlo rado učiniti, napustivši tako svoje mesto arhiviste.
Možemo dakle zaključiti da je ipak uložen određeni napor na području arhivskog zakonodavstva i definisanja značenja arhivske službe i uloge arhivista u stvaranju pisane memorije, ali to nije imalo većeg uticaja na to da je i društveno potvrđen i od samih arhivista osmišljen identitet vlastite profesije.
Identitet arhivista valja tražiti u obavljanju njegove specifične uloge. A ona je prvenstveno da se brine za očuvanje, zaštitu i obradu pisane kolektivne memorije te omogućavanje njene upotrebe. Zadatak arhivista se proteže i na vrednovanje arhivske građe, na materijalnu i intelektualnu kontrolu nad tom građom. Arhivist, konačno, „memoriju svoga naroda“ mora sačuvati u njenom istorijskom kontekstu i na svim vrstama medija što ih stvara savremena tehnologija.
Svi ti zadaci zahtevaju razvoj arhivistike kao zasebne nauke, koja je u nekom smislu osmišljenje celokupne službe i temelj identiteta arhivista. U obavljanju tih funkcija arhivistu su potrebna i druga pomoćna znanja (istorija, pomoćne istorijske discipline, informatika), ali arhivist nije i ne treba biti ni istoričar ni informatičar, njegov identitet se ostvaruje tako da bude arhivist, to jest, da se u svome radu rukovodi prvenstveno načelima, metodologijom i primenom arhivističke nauke.
U tome treba tražiti pomirenje dveju tendencija i dvaju pogleda na arhivistu, onu prošlih vremena, kada je on imao obeležje istoričara i savremene tendencije koje bi htele da arhivist bude informatičar. Priroda materijalnoga objekta arhivistike kao nauke (a to je nosač informacije) i proroda formalnoga objekta te nauke (zaštita, obrada i upotreba) određuju identitet arhivista. Njemu su potrebna znanja i istoričara i informatičara, ali samo kao instrumentarij i pomagala.
Isto tako su mu potrebna i druga znanja (poznavanje jezika, istorijskih institucija, kao osnove za utvrđivanje konteksta nastanka obaveštenja ). Pojednostavljeno rečeno, kao što arhivist ne može sačuvati i obraditi stare dokumente bez poznavanja paleografije i istorijskog konteksta nastanka dokumenta, on ne može sačuvati ni obraditi savremene dokumente bez poznavanja osnova savremene elektroničke „paleografije“.
Sve ostalo poznavanje informatike arhivisti je potrebno kao i svakom drugom stručnjaku (prenos informacija, način obrade informacija).
U stvaranju identiteta arhivista potrebno je:
- potpuna afirmacija arhivistike kao zasebne nauke koja će biti temelj arhivskoga rada i službe arhivista
- obrazovanje arhivista kao stručnjaka s poznavanjem svih potrebnih znanja u struci.
- priznanje i prihvaćanje te profesije od strane društva.
- vlastito, rekla bih svesno prihvaćanje specifičnosti i samostalnosti struke.
A time se dolazi do jasnog određenja profesionalizma u arhivskoj službi.
Arhivista kao profesionalac
Jasnim razdvajanjem identiteta arhivista postavlja se i pitanje profesionalizma u arhivskoj struci. Tražiti identitet znači osmisliti i stvarati arhivsku profesiju kao samostalnu a time i promovisati arhivistiku kao samostalnu nauku. UČINITI JE AKTUALNOM! Kao takva struka se onda stavlja u službu i korisnicima i stvaraocima građe, bez obzora na kojem nosaču je ono sačuvano. Svaka profesija, pa tako i naša , po sociološkoj definiciji profesije mora ispunjavati sledeće karakteristike;
- profesija pokriva određeno područje delovanja koje je važno za društvo
- profesija ima skup naučnih saznanja i zasebno obrazovanje kojima se prenose ta saznanja
- pripadnici svake profesije se udružuju
- svaka profesija ima zajedničku profesionalnu kulturu ( terminologiju, propise, etiku..)
Naravno i kad sa toga gledišta razmatramo profesiju arhivista, moguće je utvrditi da se u načelu afirmišu sve četiri karakteristike. Međunarodno arhivsko veće uspelo je povezati napore arhivista celoga sveta u stvaranju osnova za oblikovanje arhivističke profesije. Ipak, u konkretnim uslovima, čini nam se da je pri afirmaciji profesije arhivista i njenoj popularizaciji najospornije pitanje jeste sam položaj arhivistike kao nauke i sistemsko obrazovanje arhivskog kadra. Upravo se nesistemsko i nedefinisano obrazovanje smatra najvećim nedostatkom u izražavanju jasno utvđene uloge arhivista u savremenom društvu.
Suvremeni arhivist mora imati solidno znanje istorije – ili bolje istorijskih i suvremenih institucija kao osnovnog konteksta u kojem nastaje i u kojem se može shvatiti arhivska građa U tome se svi, verujem slažemo. On mora steći i temeljno poznavanje informactičkih nauka i pomoćnih istorijsko naučnih disciplina. Ipak, arhivist ne sme težiti ka tome da bude istoričar ili pak informatičar, on mora u svojoj biti da se transformiše i artikuliše kao arhivist
Struka i elektronski dokumenti
Ako bi u današnjim uslovima tehnološkog i uopšte društvenog i privrednog razvoja, obrazlagali potrebu za širokom primenom informaciono-komunikacionih tehnologija u arhivistici, to bi bilo isto kao kada bismo pričali o neophodnosti da se obavljaju osnovni i već ustaljeni arhivski poslovi, poput fizičkog sređivanja arhivske građe i/ ili njene obrade. Kako se sve čvršće vezuju i prepliću arhivska delatnost i informatika, ekspanzivnost tehnološkog razvoja, posebno nakon devedesetih godina prošlog veka, uvodi nove zadatke i dinamiku u sve segmente arhivskog poslovanja. Promene su na prvom mjestu u sferi stvaranja dokumenata, kojih je sve više u novom, elektronskom formatu. To povlači za sobom prilagođavanje procesa obrade, čuvanja, vrednovanja, zaštite i korišćenja novih oblika zapisa. Potom, promene su nametnute i sve raširenijom upotrebom novih uređaja kako u arhivima, tako i u registraturama, ali i u svakodnevnom životu pojedinaca. Imamo sve savršenije računare, štampače, skenere, digitalne aparate i kamere, uređaje fiksne i mobilne telefonije….
Njih podržavaju sve raznovrsniji kompjuterski programi (softveri). Iz dana u dan svedoci smo povećane primene komunikacionih, mrežnih tehnologija – Interneta, posebno njegovih najraširenijih servisa: eletronske pošte i World Wide Web-a
Šta u stvari sada imamo? Već dve decenije postoje dokumenta u tradicionalnom i paralelno u novom, elektronskom formatu, tj. postoje klasični i elektronski nosioci informacija. Imamo i tradicionalna naučno-informativna sredstva uporedo sa kompjuterskim programima za obradu arhivske i registraturske građe. Postoje već uveliko digitalne kancelarije, imamo eUpravu, eVladu, eSudstvo, eObrazovanje, eEkonomiju, eTrgovinu, ali i eArhiv….
Web tehnologija nudi zamenu za klasični arhivski depo, pa nam je sve prihvatljiviji virtualni depo, uz ostalo i zbog toga što pruža znatno veći kapacitet za čuvanje informacija i što je lako pretraživ. Sasvim sigurno je da možemo tvrditi da danas ujedno imamo stvarnu (tradicionalnu) i virtualnu arhivsku delatnost.
Novi profil korisnika arhivske građe, nazovimo „digitalnim korisnicima“, kojih je iz dana u dan sve više,i koji očekuju da arhivi kao institucije koje treba da pruže informaciju, funkcionišu i zadovoljavaju njihove potrebe na način kako to omogućavaju nove tehnologije. Oni očekuju u svakom trenutku i na svakom mestu da dobiju informaciju koja je uspješna kombinacija komunikacije, audio, video, web i GPS tehnologija. Dovoljno je podsetiti da, na primer, kroz razvoj društvenih mreža (Facebook, MySpace, LinkedIn Twiter…),su lični, društveni i profesionalni životi svakog pojedinca, bitno izmjenjeni. Osim novih neograničenih mogućnosti komunikacije i zabave, web tehnologija kroz ove mreže nudi široke uslove za pristup raznim informacijama, za naučno istraživanje, za učenje i usavršavanje, za obavljanje raznovrsnih stručnih poslova, neprestano obogaćujući iskustva i saznanja korisnika.
Nakon svega napred izloženog, jasno je da arhivi moraju da se pozicioniraju na mesto važnog i nezaobilaznog faktora u svakoj državi, u aktuelnim procesima transformacije društva iz industrijskog u društvo zasnovano na znanju, tj. u informaciono društvo.Ovo pozicioniranje bi trebalo da se odvija u pravcu interaktivnog delovanja kako arhivista na jednoj strani, tako i državnih struktura koje donose odluke i nosilaca implementacije informaciono-komunikaciskih tehnologija.
Svest da se mora vršiti stalni nadzor nad elektronskim kancelarijskim poslovanjem i elektronskim zapisima, kao i njihova trajna zaštita i da se mora omogućiti slobodan i ravnopravan pristup informacijama koje su tu sadržane, je preduslov za pomenutu transformaciju društva. Odgovarajućom finansijskom i logističkom podrškom treba kompjuterski opismenjavati arhiviste, povećavati njihovo poverenje u elektronske puteve komunikacije i obaveštavanja.
Treba ih što pre osposobiti da se uključuju u sve razvojne strategije kao njihovi ravnopravni kreatori. Potom, arhiviste treba uključiti u edukaciju stvaralaca elektronske građe, a takođe i korisnika informacija iz arhivske građe. Edukacija treba da se vrši u kontinuitetu i da bude doživotna. Usvajanjem i prilagođavanjem arhivskog i drugog zakonodavnog miljea treba povećavati sigurnost u korišćenju informacija putem Interneta, odnosno web-a. U tom pravcu treba da se nametne arhiv kao garant dokazne vrednosti dokumenta, ali i ustanova koja treba da uspostavi zaštitu svih oblika elektronske arhivske građe, pa i web stranica. Štaviše, višeznačnost i slojevitost arhivske građe, ograničenost postojećih softvera u odnosu na raznovrsnost i broj informacija sadržanih u arhivskom dokumentu, treba da podstakne arhiviste da budu daleko aktivniji u izgradnji softvera treće generacije Interneta – Semantičkog weba.
Zaključak
Pred arhivima i arhivistima su danas brojni i ozbiljni problemi razvoja arhivske struke u pravcu prilagođavanja zahtevima savremenih tehnologija. Za sada se ti procesi u različitim zemljama odvijaju nejednakom dinamikom, zavisno od privrednog i društvenog stadijuma njihovog razvoja. Međutim suština je da arhivi više ne mogu da funkcinišu van informatičkog miljea. Uostalom, arhivi su već godinama deo razvojnih strategija novog, informatičnog društva; one se kreiraju i usvajaju na svetskom, evropskom, regionalnom i nacionalnom nivou.
No, ako se podsetimo i svih problema uznesenih u ovom radu, koji struku opterećuju po svim osnovama, a koji se naročito odnose na marginalizovan položaj u samoj državi i do skoro nemanje osnovnog zakona o arhivima, koji bi usaglasio rad arhiva i omogućio mu da se razvija u skladu sa svetskim trendovima i zahtevima savremenog doba (nemogućnost sistematskog obrazovanja arhivskog kadra i sl.), pa se na osnovu svega, možemo zapitati, kako i kojom dinamikom ćemo se mi razvijati i kako struku koju tako sistematski zapostavljamo možemo nazvati aktuelnom!
Smernice za dalje su jasne, ali su isto tako ostvarive samo ako uspostavimo čvrst i jasan sistem obrazovanja, jasnu zakonsku regulativu i stvorimo osnovne uslove za popularizaciju arhivstike kao nauke, što je pre svega više nego neophodno. Isto tako sami arhivisti moraju postati svesni vlastitog identiteta i moži koje poseduju. Da, navela sam izraz-moć!Reč koja se ne vezuje za arhivsku struku, mada bi trebalo,jer upravo su arhivisti oni koji čuvaju pisane tragove civilizacije a samim procesom odabira odlučuju i oblikuju kulturnu i istorijsku baštinu jednog naroda pa i šire.
Conclusion
Archives and archivists are facing numerous, serious problems of the development of archival profession in a way of adjustment to the demands of modern technology. For the time being these processes are developing in an unevenly speed in different countries depending on their economic and social development. However, the essence of these processes lies within the fact that archives can no longer function without the IT background. Besides, archives have been a part of the developing strategies of the new IT society for years now; they are formed and approved on the World, European, regional and national level.
However, if we recall all the problems presented in this paper, that are pressing the archival profession from all sides, such as the marginal position within the country, absence of basic law system on archives which could standardize the work of archives and enable the archival development in accordance with the World trends, lack of system of education of archival personnel and so on, one wonders about the way and level of dynamics this profession can develop. There is also a question how the profession that has systematically been neglected can be considered as up-to-date.
The guidelines for the future are clear, but can be achieved only if the solid and clear system of education is established as well as the legal legislation. It is also highly necessary that we create basis for the popularization of archival profession as a science and that the archivists themselves become aware of their own identity and the power they possess. Yes, I said power! It is a word not so often associated with the archival profession although it should be because the archivists are the ones that keep written tracks on civilisations. By the very process of selection the archivists decide and form cultural and historical heritage of a nation as well as of the entire civilization.
Rad je u celini objavljen u:
Arhivska praksa, br. 15, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 2012, str. 11-22;
arhivistika 