Ljubinka Škodrić, Slobodanka Cvetković, Iskorak u javnost-izložbena delatnost arhiva

Pravo na kulturu je pravo svakog čoveka, bez obzira na njegovu rasnu, nacionalnu, versku pripadnosti ili obrazovni status. U današnje vreme kada društva u našem regionu trpe posledice tranzicionih procesa, veoma je važno u celom tom procesu uspostaviti mesto kulture i institucija kulture i dati im značaj i važnost koja im pripada. Tranzicija znači kretanje iz procesa rekonstukcije „prethodnog“ u „projektovano“ stanje. Zato je bilo neophodno na samom početku procesa tranzicije definisati mesto kulture i institucija koje je „proizvode“.[1] Međutim, ni danas to nije isuviše kasno. Srbija još uvek nema jasno definisanu strategiju razvoja kulture i institucija kulture, već je njen razvoj prepušten stihiji. Odnos prema kulturi je odnos prema budućnosti, definisanjem kulturne politike usmerava se i kreira čovek budućnosti, njegova htenja, potrebe, interesovanja…[2] Društvo u Srbiji u pogledu kulturnih potreba nalazi se u raskoraku između još uvek neraščišćenih računa sa zatvorenim i nepoverljivim socijalističkim sistemom vrednosti i sa sve prisutnijom globalizacijom u koju smo neminovno svi uvučeni. Naći svoje mesto i balansirati između onoga što smo bili i pomalo što još uvek jesmo i onoga što nam se nameće kao neminovnost, definisati ono što želimo biti, cilj je pre svega kulture i obrazovanja. U svemu, čini se da je ljudski faktor ipak najpresudniji. Od shvatanja i poimanja naših političkih predstavnika, njihovih percepcija stvarnosti i budućnosti umnogome zavisi i naša budućnost, odnosno budućnost kulture. U Srbiji je model kulture klasično državni, što je i definisano Zakonom o kulturi koji je stupio na snagu 2010. Dražava je ta koja brine o ostvarivanju opšteg interesa u kulturi i brine o sprovođenju kulturne politike. U izradi strategije kulturne politike aktivnu ulogu ima Nacionalni savet za kulturu, čije članove iz redova uglednih i afirmisanih umetnika i stručnjaka u kulturi bira Narodna skupština. Strategiju razvoja kulture Republike Srbije donosi Narodna skupština na predlog Vlade na period od deset godina. Dakle, manje ili više, kulturna politika u Srbiji zavisi od odnosa političkih snaga, njihovih međusobnih interesa, od aktuelnog ministra i njegovog ministarstva.[3] Činjenica je i da stanovništvo Srbije još uvek nema razvijene kulturne navike. Prema istraživanju Miše Vukanovića iz Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka Srbije, tokom 2010. godine u galerije i muzeje nije ušlo čak 60% od ukupnog broja ispitanika, dok je nešto više od 20% bilo u galerijama 1-3 puta, a više puta u galerije i muzeje je odlazilo nešto više od 10%. Ipak, ono što ohrabruje je izvestan trend porasta kulturno aktivnih u odnosu na 2005. godinu.[4] Jedan od najvažnijih ciljeva naprednih društava je demokratizacija kulture, koja podrazumeva davanje privilegija potrebama šire populacije, brisanje predrasuda o kulturi samo za elitu, prihvatanje različitosti, prava manjina, njihovih kulturnih potreba.[5] Sve je to u manjoj ili većoj meri ukomponovano u Zakon o kulturi. Međutim, ostaje i dalje kao najvažniji problem njegova primena. Nacionalni savet za kulturu je konstituisan u julu 2011, ali se na strategiju još uvek čeka.

Prvo i najvažnije mesto među kulturnim delatnostima u novom Zakonu o kulturi daje se istraživanju, zaštiti i korišćenju kulturnog nasleđa. Jedno od mesta u ustanovama kulture u ovoj oblasti pripada i arhivima. Pored osnovnih funkcija arhiva koje se ogledaju u evidentiranju, prikupljanju, čuvanju, stručnoj obradi arhivske građe, arhiv kao ustanova kulture obavlja i kulturno-prosvetnu delatnost. Kulturno-prosvetna delatnost arhiva u modernom vremenu kada informacija predstavlja neprocenjivo dobro, ima izuzetno važnu ulogu. Ovaj segment arhivske delatnosti ima potencijal da arhiv učini mestom gde će se ljudi okupljati, sticati znanja, proširivati vidike i negovati pozitivan odnos prema arhivu, arhivskoj građi i istoriji. Kulturno-prosvetna delatnost arhiva je propisana i Zakonom o kulturnim dobrima[6]. Ova delatnost arhiva zasniva se na karakteru arhivskih dokumenata kao izvora informacija i nezamenljivih svedočanstva istorijskih procesa, kao i „na društvenoj potrebi da se u procesu demokratizacije kulture izvrši adekvatna valorizacija arhivske građe kao važnog segmenta kulturnog nasleđa“.[7] U Memorandumu koji objašnjava Preporuku Odbora Ministara Saveta Evrope navodi se da „nijedna zemlja ne pripada u potpunosti demokratskom svetu sve dok svi njeni građani nemaju mogućnost da se upoznaju, na objektivan način, sa elementima njene istorije“.[8]

Kulturno-prosvetna delatnost u arhivima se sprovodi kroz različite vidove „komunikacije“ sa javnošću, kroz predavanja, tribine, radio emisije, preko web prezentacija, kroz različite publikacije i sl. Jedno od najvažnijih sredstava, i najčešće korišćenih u komunikaciji sa javnošću su izložbe arhivskih dokumenata. One predstavljaju jedan od najstarijih i najatraktivnijih oblika kulturno-prosvetne delatnosti arhiva. Stav da dokument može biti od interesa i za široku javnost van naučnih krugova doveo je do pojave prvih arhivskih izložbi koje se prvi put javljaju u Francuskoj, gde su sredinom 19. veka izlagani pečati.[9]

Izložbe arhivske građe predstavljaju masovni oblik korišćenja arhivske građe u kulturno prosvetne i propagandne svrhe sa ciljem da se prikažu najinteresantnija i najznačajnija dokumenta jednog arhiva. U skladu sa tim, tematika izložbi uglavnom je uslovljena pitanjem aktuelnosti pojedinih istorijskih tema, političkim strujanjima, jubilejima i propagandom arhivske službe.[10] Postoje različite vrste arhivskih izložbi. Bogdan Lekić[11] ih deli na naučne, naučno-popularne i pedagoško-edukativne. Prema tematici mogu se podeliti na izložbe o određenim temama, događajima i zbivanjima ili istorijskim ličnostima. Prema vrsti eksponata izložbe se dele na uže dokumentarne i multidokumentarne, zatim, prema mestu održavanja na pokretne i nepokretne, prema vremenskom trajanju postavke na privremene i stalne. Razlikuju se i opšte, tematske i pedagoške izložbe. Podela se može praviti i na one koje se ogranizuju samostalno, od strane jedne ustanove ili u saradnji sa drugom arhivskom, ili pak u saradnji sa drugim ustanovama kulture. One mogu biti i najčešće i jesu jubilarne, povodom određenih godišnjica i propagandne u cilju predstavljanja određene ustanove ili institucije.[12] O značaju koji je posvećivan izložbama svedoči i uputstvo doneto od strane Arhivskog veća SR Srbije 1985. godine[13] kojim su propisane vrste, tehnika pripreme, izrada izložbenog kataloga i albuma izložbe.

Prvu izložbu arhivskih dokumenta u Srbiji priredio je Arhiv Srbije decembra 1948. godine povodom 50-te godišnjice donošenja Zakona o Državnoj Arhivi. Izloženo je preko 900 eksponata, uglavnom arhivskih dokumenata, koji su izuzev pojedinih rariteta iz ranijih perioda, obuhvatali razdoblje od 1804 – 1918. godine, odnosno od početka Prvog srpskog ustanka do kraja Prvog svetskog rata.[14] Izloženi su dokumenti iz života srpskog naroda koji su predstavljali važno svedočanstvo o oslobodilačkim ratovima, stvaranju srpske države i državnosti početkom 19. veka, stvaranju vojske, administracije, zanata, trgovine, finansija, štampe, nauke, kao i o znamenitim pojedincima. Tokom dvonedeljnog trajanja, izložbu je posetilo više od 2.000 osoba[15], a izložbi je bio posvećen i značajan prostor u pojedinim medijima, poput „Politike“ i „Borbe“.

Iako se verovalo da će prva izložba arhivske građe u Srbiji označiti dinamičan početak izložbene delatnosti arhiva u Srbiji, posebno zbog povećanog interesovanja publike, narednih godina došlo je do zatišja u ovom sektoru. Tek 1954. godine, u okviru „Nedelje arhiva“ lokalni arhivi krenuli sa izložbama u cilju popularizacije arhiva i prikupljanja arhivske građe. Do tada je kulturno-prosvetna delatnost smatrana za sekundarnu, jer je akcenat bio na prikupljanju i sređivanju arhivske građe. Važnost kulturno-prosvetne delatnosti je ubrzo shvaćena, pa je na trećoj godišnjoj skupštini Saveza društva arhivskih radnika FNR Jugoslavije 1958. zaključeno da su arhivi „kulturne ustanove kompleksnog karaktera, koje u prvom redu obavljaju svoj stručni-arhivistički posao za potrebe istorijskih nauka, ali u kojima treba istovremeno, pored upravne, još više razvijati kulturno-prosvetnu i naučnu delatnost“.[16]

Arhiv Srbije je ponovo oživeo svoju izložbenu delatnost od 1956. godine i to uglavnom kampanjski, povodom akcije „Nedelje arhiva“.[17] Te godine održao je šest izložbi od kojih je većina bila pedagoškog karaktera, održavale su se osnovnim školama i bile posvećene patronu škole po kome je ona nosila ime (u istoimenim školama održane su izložbe posvećene Svetozaru Markoviću, Vasi Pelagiću, Ljubomiru Nenadoviću, Jovanu Steriji Popoviću). Za ove izložbe bilo je zabeleženo da su naišle na veliki odziv i interesovanje publike, odnosno učenika. Suprotan slučaj bio je sa izložbama koje su organizovane po preduzećima i visokim školama koje su imale mali broj posetilaca. Izložba „Osnivanje Državne štamparije“, održana u Beogradskom grafičkom zavodu iako je bila praćena predavanjem i dokumentarnim kratkometražnim filmom imala je mali broj posetilaca. Slična sudbinu podelila je i izložba „Razvoj sanitetske službe u Srbiji od najstarijih vremena do danas“ održana na Medicinskom fakultetu 1957. godine, iako je bila najavljena preko medija.[18] Otvaranjem izložbe „Licej, Velika škola i Beogradski univerzitet kroz arhivsku građu Rektorata (1838-1941)“ 9. novembra 1959. počela je praksa priređivanja godišnjih izložbi opštijeg karaktera. Tematika ove izložbe izazvala je i šire interesovanje, pa je 1962. godine gostovala u Zagrebu.

Tokom šezdesetih godina razvija se praksa pripreme izložbi opšteg karaktera u Arhivu Srbije, koje se potom u kopijama prosleđuju lokalnim arhivima koji takve izložbe prezentuju uz dopunu dokumentima lokalnog karaktera. Takva praksa primenjena je kod izložbi „Početak Prvog svetskog rata“ koju je 1964. godine priredio Arhiv Srbije, a zatim 1969. godine povodom izložbe „50 godina KPJ“.[19] Izložbe je bila priređena u saradnji sa Institutom za radnički pokret Srbije i imala je naglašenu ideološku i partijsku koncepciju. Pored stalne izložbe koja je u prostorijama Arhiva Srbije trajala skoro godinu dana pod nazivom „Radnički pokret i Komunistička partija u Srbiji od 1919. do 1941. godine“, bilo je izrađeno deset kompleta reprodukcija najznačajnijeg izložbenog materijala koji je gostovao po mnogim mestima u Srbiji. Pojedini regionalni arhivi su osnovni materijal dopunjavali lokalnim arhivskim materijalom, pa je tako Istorijski arhiv Kragujevca dopunio izložbu sa 35 svojih dokumenta.[20] Izložba je na taj način održana u preko dvadeset mesta u Srbiji. U istom periodu u velikom broju arhiva gostovala je izložba Istorijskog arhiva Valjevo „O životu i radu Milovana Glišića“, kao i izložba Zbirke grafika iz Arhiva Hrvatske. Istorijski arhiv Beograda 1970. godine priredio je izložbu „Vladimir Ilič Lenjin“ koju je videlo preko 20.000 posetilaca.[21]

U periodu od 1972. do 1974. godine 16 lokalnih arhiva u Srbiji bez pokrajina organizovalo je 111 izložbi koje je posetilo 172.779 osoba. Od toga dva arhiva (arhivi u Užicu i Vranju) nisu uopšte pripremali izložbe, dok je Istorijski arhiv Niš priredio 27, a Istorijski arhiv Požarevac 19 izložbi. Najveći broj izložbi bio je i dalje priređivan u školama, a zatim u pojedinim radnim organizacijama. U tematskom pogledu izložbe su se većinom bavile problematikom narodnooslobodilačke borbe, a zatim manjim delom regionalnom istorijom i pojedinim ličnostima. Simptomatično je i to da je većina postavki imala sličnu tematiku, ali uprkos mogućoj racionalizaciji prilikom njihove pripreme arhivi su međusobno malo sarađivali.[22] Na ponavljanje tema ukazuje i činjenica da su četiri arhiva imali izložbe posvećene tridesetogodišnjici drugog zasedanja AVNOJ-a. Mnogi arhivi priređivali su izložbe koje nisu imale mnogo osnova i uporišta u arhivskoj građi koju su čuvali već su predstavljale uopštene istorijske teme, pa se može postaviti i pitanje kvaliteta izloženog materijala. Pripreme pojedinih izložbi predstavljale su i značajan izvor finansiranja za arhiv pošto su sklapali ugovore sa naručiocima za njihovo pripremanje.

Masovna posećenost arhivskih izložbi u ovom periodu prikazivana u statističkim podacima o arhivskoj delatnosti ostvarivana je putem organizovanih poseta učenika i zaposlenih u preduzećima i različitim ustanovama. Iako je na ovaj način obezbeđivan zavidan broj posetilaca, pitanje je koliko je izloženi materijal ostavljao trag i utisak prilikom ovakih vrsta poseta, a koliko su one bile sračunate na ispunjavanje forme. U kojoj meri bi izložbe bile posećene da njihov obilazak nije bio planski organizovan i dirigovan? Tek na pojedinim mestima evidentirano je i nedovoljno postizanje uspeha. Takav slučaj bio je sa Istorijskim arhivom Titovog Užica koji zbog neadekvatnog prostora nakon 1962. nije tokom naredne decenije priređivao izložbe pošto je zaključio da je poslednja izložba pokazala da „izlaganje u skučenom i nepogodnom prostoru ima vrlo male svrhe“.[23]

Posmatrane današnjim standardima arhivske izložbe priređivane tokom socijalističkog perioda imale su stereotipne i nedovoljno vizuelno primamljive osobenosti. U tom smislu one predstavljaju osobenost jednog istorijskog perioda. I pored njihove nedovoljne atraktivnosti, vladajuća ideologija i politička svest delovala je u pravcu prosvećivanja na taj način što je mobilisala stanovništvo i usmeravala ga ka masovnom posećivanju izložbi, ali su one ostavljale malo traga i nedovoljan utisak na publiku.

Druga polovina sedamdesetih godina obeležila je planski i masovni razvoj izložbene delatnosti u Srbiji. Arhivskim izložbama tokom ovog perioda učinjen je iskorak ka zajedničkoj saradnji i istupanju, kao i međunarodnom prezentovanju. Izložba Arhiva Srbije „Svetozar Marković – život i delo“ bila je izložena u skoro svim arhivima u Srbiji, u dva republička centra, a gostovala je i u Moskvi, Berlinu i Sofiji. Priređeno je i više izložbi koje su bile plod saradnje više arhiva ili saradnje arhiva sa pojedinim ustanovama i organizacijama. Izložba „Omladina s Titom u radne pobede“ nastala je kao rezultat saradnje Arhiva Srbije, Istorijskog arhiva Beograda i Republičke konferencije Socijalističkog saveza omladine Srbije (RK SSOS), a izložba „Revolucionarna delatnost i oslobodilačke akcije naroda jugoistočne Srbije protiv Turaka u 19. veku“ nastala je saradnjom Istorijskog arhiva Niš sa muzejima na jugu Srbije i bila je izložena tokom 1978. i 1979. godine. Izložba povodom 60 godina postojanja Saveza Komunista Jugoslavije, Sindikata i Saveza Komunističke Omaldine Jugoslavije koju je priredio Arhiv Srbije „60-godišnjica SKJ, SKOJ i revolucionarnih sindikata“ umnožena je i korišćena od strane svih arhiva u Srbiji uz dodatak lokalnih arhivskih izvora. Značajni inicijatori ovakve saradnje bile su Zajednica arhiva Srbije, Zajednica arhiva Kosova i Zajednica arhiva Vojvodine.[24]

Pojedini arhivi tokom sedamdesetih godina priređivali su po tri, pa čak i više od deset izložbi tokom godine. Ova praksa je uporno nastavljana, pa je u periodu od 1981. do 1985. godine bilo priređeno 139 izložbi od strane arhiva u Srbiji bez pokrajina za koje je procenjeno da su imale 310.561 posetioca. Brojnost priređenih izložbi svakako je imala uticaja na njihov kvalitet, a i na kvalitet rada samih arhiva s obzirom na mali broj zaposlenih radnika. U razmatranom periodu arhivi u Srbiji bez pokrajina imali su ukupno 237 zaposlenih, a sa Arhivom Srbije (82) ukupno 319, od toga najviše zasposlenih bilo je u Istorijskom arhivu Beograda (60) i Istorijskom arhivu Niš (24).[25] Izložbe su i dalje postavljane u arhivima, radnim organizacijama, školama, mesnim zajednicama, domovima kulture i organizovane povodom pojedinih jubileja i proslava uz saradnju sa drugim kulturnim institucijama.

Praksa pripreme jedne opšte izložbe koja je u lokalnim arhivima dopunjavana dokumentima lokalnog karaktera nastavljena je i početkom 80-ih godina prilikom obeležavanja 40 godina ustanka 1941. godine. Tim povodom Arhiv Srbije je zajedno sa Istorijskim muzejom Srbije priredio izložbu „Ustanak u Srbiji 1941. godine“ koja je u modifikovanom obliku izložena u više gradova u Srbiji („Beograd u ustanku 1941“, „Ustanak u valjevskom kraju 1941.“ „40 godina ustanka u Timočkoj krajini“; „Revolucionari 1941. u Šumadiji“ „Četrdeset godina narodnog ustanka u Nišu i okolini 1941-1981“ „Četrdesetogodišnjica ustanka u Podrinju 1941-1981“).[26]

U periodu od 1981. do 1983. godine arhivi u Srbiji bez pokrajina priredili su 96 izložbi koje je posetilo 163.905 posetilaca, a jedino arhivi u Titovom Užicu i Šapcu nisu imali ni jednu održanu izložbu u posmatranom periodu.[27] Za 1984. godinu konstatovan je smanjen broj održanih izložbi (24) i predavanja, dok je najveći broj izložbi bio posvećen 40-to godišnjici oslobođenja zemlje u Drugom svetskom ratu.[28] Tokom 1985. i 1986. u arhivima u Srbiji bez pokrajina bilo je organizovano 28 izložbi godišnje, dok su 1987. bile priređene 32 izložbe. Od 1988. počinje da opada broj priređenih izložbi, pa je ove godine bilo postavljeno samo 16, a tokom 1989. postavljena je 21 izložba. Istovremeno dolazi i do porasta broja arhiva koji nisu priređivali godišnje ni jednu izložbu. Značajan uspeh u ovom periodu predstavljala je izložba Arhiva Srbije „Francuzi i Jugosloveni 1838-1988“ priređena 1989. godine koja je gostovala u Parizu.

Prekretnicu u izložbenoj delatnosti arhiva u Srbiji bez pokrajina predstavljala je 1990. godina tokom koje je postavljeno samo 14 izložbi koje je posetilo 8.010 posetilaca. Ovi podaci ukazuju da je politička kriza u zemlji višestruko uticala na arhive i njihovu delatnost i nametala kao neophodnu promenu načina rada, pošto je brojnost poseta koja je bila garantovana intervencijom državnih i političkih ustanova sada počela da izostaje. Gubitak perspektive, nesnalaženje i konfuzija u kojoj su se arhivi našli, kao i sveopšta društvena i politička kriza i anarhija uticali su da od 1990. prestaju da se vode iscrpni statistički podaci o delatnosti arhiva u Srbiji. Istovremeno, sužavanjem državnih granica, sužavaju se i tematski istorijski okviri sagledavanja arhivske građe. Izložbe se i ređe organizuju, ali dobijaju promišljeniji vid i izgrađeniju koncepciju pošto gube izraziti ideološki karakter, a interesovanje se postepeno usmerava ka društvenoj i kulturnoj istoriji.

Nakon petooktobarskih promena arhivi su donekle promenili i tematiku i koncepciju izložbi. Već 2000-te godine veliki broj arhiva u Srbiji je učestvovao u organizovanju zajedničke izložbe sa Arhivom Srbije „Arhivsko blago arhiva Srbije“. Istorijski arhiv Beograda se posebno izdvojio svojim kompleksnim izložbama i intrigantnim temama. Između ostalih, pomenućemo izložbe: „Beogradski auto vremeplov“ (2002), „Moderna u Beogradu“ (2003), zatim „Interaktivni Beograd“ (2004), „Nova godina i Božić u Beogradu“ (2004), „Čovek u vremenu“ (2005), „Jedan običan dan“ (2006), zatim izložbe poslećene jubilejima iz naše istorije kakva je izložba „Studentski protest 1968“ (2008), „Logor Banjica-Logoraši“ (2009)[29] ili najskorija „Tajne novog Beograda“ (2012). Istorijski arhiv u Nišu se tokom perioda 2000-2008. bavio retrospektivnim izložbama koje su prikazivale pojedine teme u hronološki širim okvirima, kakva je bila npr. „Niška Banja kroz arhivsku građu“ (2001) zatim „Izborni plakat od oslobođenja Turaka 1878. do danas“ (2002), „Niš kroz istoriju i vreme“ (2007) ili „Od kasabe do modernog grada“ (2008).[30] Istorijski arhiv Užice je nekoliko izložbi posvetio plakatu kao istorijskom izvoru, kao i dve izložbe koje su skretale pažnju javnosti na tada gorući problem u vezi sa arhivskom zgradom „Pedeset pet godina Istorijskog arhiva Užice 1948-2003“ i „27. septembar – 2. oktobar 2004. Smeštaj arhivske ustanove u prošlosti, sadašnjosti, a da li u budućnosti“ (2004). U nekoliko izložbi ovog arhiva ostvarena je i saradnja sa drugim ustanovama kulture i obrazovnim ustanovama, a bilo je i nekoliko gostujućih izložbi domaćih arhiva.[31] U periodu posle 2000. godine Međuopštinski istorijski arhiv Čačak se kroz izložbe orijentisao na prezentaciju arhivske građe svoga arhiva i razvoja svoga grada i okoline. Takve su izložbe „Priče moga grada – iz porodične riznice Krenovih“ (2001), „Čačansko bankarstvo 1872-1948“ (2002), zatim izložbu posvećenu Narodnom pozorištu u Čačku, stotridesetogodišnjici Odbora Društva Crvenog krsta u Čačku, a pored Narodnog muzeja u Čačku sarađivali su i sa Arhivom Srbije, Arhivom Srbije i Crne Gore i Narodnim muzejem iz Valjeva. [32] Sličnu izložbenu politiku imao je i Istorijski arhiv Kikinda koji je 2008. priredio izložbu „Kikindska železnica kroz arhivska dokumenta (1857-2007)“, zatim „Kikindska gimnazija kroz arhivska dokumenta, 1858-2008“ povodom stopedesetogodišnjice ove ustanove, ali i vrlo zanimljivu i pomalo muzejsko-galerijsku izložbu „Vrata-umetnost koja ne stari“ (2005),[33] dok je Istorijski arhiv Požarevac svojim izložbama prezentovao bogatstvo arhivske građe arhiva izložbama „Sloga požarevačkih zanatlija i radnika 1893-1950“ (2000), „Darovi prošlih vremena – iz Zbirke otkupa i poklona“ (2002), „Vek bankarskog poslovanja u Braničevskom okrugu“ (2003), „Skica kroz vreme-neka bude grad“ (2005), „Požarevačko pozorište između dva svetska rata“ (2006), „Okrug Požarevački u privredi srpske buržoaske države“ (2007). Iz čitave koncepcije odskače izložba priređena u aprilu 2000. „Sećanje na Pavela J. Šafarika“. Iako nepotpun i sačinjen na osnovu podataka datih na zvaničnim web prezentacijama i monografijama, ilustrativan je sledeći pregled izložbene aktivnosti nekih od arhiva u Srbiji u periodu posle 2000. godine.[34]

ARHIV	PERIOD	BROJ IZLOŽBI
Istorijski arhiv Beograda	2002-2012.	24
Arhiv Vojvodine[35]	2000-2003.	25
Istorijski arhiv Timočke krajine Zaječar[36]	2000-2010.	27
Arhiv Jugoslavije[37]	2000-2012.	17
Istorijski arhiv Kikinda	2001-2009.	10
Istorijski arhiv Kraljevo[38]	2000-2010.	17
Istorijski arhiv Niš	2001-2008.	9
Istorijski arhiv Požarevac[39]	2000-2007.	31
Istorijski arhiv Užice	2000-2008.	14
Međuopštinski istorijski arhiv Čačak	2000-2008.	14

Dakle, iz priloženog se vidi da je Arhiv Vojvodine imao bogatu kulturnu ponudu, u samo tri godine rada 25 izložbenih aktivnosti, dok je gledano na duži, sedmogodišnji period Istorijski arhiv Požarevac bio najaktivniji sa ukupno 31 izložbom. Nešto manje izložbi imali su arhiv u Zaječaru i Istorijski arhiv Beograda.

Interesantni su i rezultati Zavoda za proučavanje kulturnog razvitka Srbije[40] gde je u četiri godine (2006-2009) posmatrana izložbena aktivnost srpskih arhiva.

ARHIV	2006.	2007.	2008.	2009.
Zaječar	2	2	3	4
Požarevac	6	6	1	2
Užice	1	2	1	/
S. Mitrovica	1	1	1	/
Novi Pazar	1	1	1	/
Vranje	1	/	1	1
Valjevo	1	1	2	/
Sombor	1	/	/	/
Smederevo	3	3	12	/
Čačak	2	2	1	3
Kraljevo	/	/	/	1
Šabac	/	/	2	9
Pančevo	13	14	10	14
Kruševac	/	1	/	1
Zrenjanin	/	3	6	/
Subotica	1	2	3	1
Kragujevac	1	/	/	/
Niš	1	2	2	2

U navedenom periodu najbogatiji izložbeni rad imao je arhiv u Pančevu, dok je najmanje priređenih izložbi tokom celog perioda imao arhiv u Somboru i arhivi u Kraljevu i Kragujevcu, u kojima je u navednom periodu priređena samo po jedna izložba. Ohrabruje podatak da je Arhiv Kraljeva tu jednu izložbu priredio poslednje posmatrane godine, dok su Sombor i Kragujevac izložbe imali samo 2006. godine. Izbalansiran i kontinuiran rad sa pozitivnom tendencijom na polju izložbene delatnosti imali su arhivi u Zaječaru i Čačku, dok je arhiv Požarevac smanjivao obim svojih izložbenih aktivnosti. Neujednačnost se vidi i kod smederevskog arhiva, gde je dve godine pripremano po tri, 2008. čak 12 izložbi, da bi se 2009. došlo u situaciju da se ne priredi ni jedna. Ohrabruje i činjenica da arhiv u Šapcu koji u 2006. i 2007. nije imao ni jednu izložbu, od 2008. je aktivniji, a nakon rešavanja pitanja i smeštajnog i izložbenog prostora.

Arhivske izložbe svojom tematikom, brojem, posećenošću i trajnošću utiska koji su ostavljale predstavljaju odraz i svojevrsnu projekciju stanja u društvu, pozicije arhiva u njemu, kao i odnosa prema istoriji i njenom tumačenju. Činjenica da u arhivima postoji tradicija organizovanja izložbi, kao i interesovanje javnosti, ali i interes samih arhiva za ovakvu vrstu delatnosti, govori o nužnosti njihovog priređivanja i održavanja koja kontinuirano opstaje, ali sa promenjivim interesovanjem i brojnošću poseta. U odnosu na broj do sada organizovanih izložbi, blizu 100, Arhiv Srbije spada u red angažovanijih arhiva, a primetno je da je izložbena aktivnost poslednjih godina intenzivirana kao i da je pristup samim postavkama znatno izmenjen.[41]

Arhivi današnjice i budućnosti suočeni su sa velikim izazovima. Prošlost je imala dilemu šta i kako prikazati, a danas je dilema kako i na koji način da to bude privlačno današnjem posetiocu. Koliko arhivi mogu danas, u moru lako dostupnih informacija i sadržaja da privuku posetioce da dođu na arhivsku izložbu? Da li arhivi mogu kod korisnika da stvore i izazovu potrebu, a zatim i naviku poseta arhivu? Da li arhivi mogu kao ustanove kulture da žive i prežive u današnjoj tržišnoj trci i obezbede sebi poziciju jednog od kreatora kulturnog života sredine? Da li je zavisnost od državnih ulaganja neminovnost? Koliko arhivi mogu biti kreatori samostalne kulturne politike, a koliko su zavisni od trenutne političke i ideološke situacije? Koliko arhiv mora i da li treba da bude prilagodnjiv zahtevima publike, odnosno finansijera kulturne delatnosti? Šta su preduslovi za uspešnu kulturno-prosvetnu, tj. izložbenu delatnost? Kakve izložbe treba da budu, koliko provokativne svojom temom ili koncepcijom? Kako se na najbolji način mogu iskoristiti potencijali arhivske izložbe? Šta u celoj priči mogu da urade arhivi, a šta to od njih ne zavisi, samo su neka od pitanja koja nam se nameću.

Jedan od prvih koraka u pravcu modelovanja buduće izložbene, a samim tim i kulturno-prosvetne delatnosti arhiva, jeste pre svega, postojanje strategije razvoja kulture na nivou države. Strategija bi definisala ciljeve, zadatke i nosioce kulturne delatnosti u jednom dužem periodu. Za sada je Srbija još uvek nema. Sledeći korak bilo bi definisanje arhiva kao ustanove. Da li je arhiv samo kulturna, ili naučna, ili obrazovana institucija ili spoj svih navedenih? Profilisanje arhiva kao ustanove, pronalaženje pripadajućeg mesta u sistemu kreatora kulture umnogome će stvoriti jasniju sliku o tome šta činiti dalje. U predhodnih skoro sedamdeset godina stiče se utisak da nije bilo jasno definisane kulturne strategije i misije arhiva. Pokušaja za to je bilo, ali oni nisu privedeni do kraja. Jedan od načina koji vidimo kao mogućost za kreiranje strategije arhiva u kulturno-prosvetnoj delatnosti jeste formiranje stručnog tela na nivou arhivske mreže Srbije koje bi između ostalog, imalo zadatak izradu strategije i definsanje ciljeva kulturno-prosvetne aktivnosti arhiva u Srbiji. Nekada je tu funkciju vršilo Arhivsko veće, međutim, danas takvog tela nema. Novim Predlogom zakona o arhivima i arhivskoj građi nije iz nekog razloga predviđeno njegovo ponovno postojanje, niti bilo kakvog drugog stručnog tela koje bi odlučivalo o zajedničkoj strategiji arhiva u Srbiji.[42] Dosadašnje stihijsko kulturno delovanje trebalo bi zameniti jasno definisanim ciljevima kojima bi se težilo, a od kreativnosti i uspešnosti rukovodstava i kadrova u svakom od arhiva zavisila bi njihova realizacija. Za definisanje strategije neophodno je uraditi presek dosadašnjeg i trenutnog stanja, utvrditi kakva je i kolika pozicija arhiva među ustanovama kulture. Tako bi se utvrdilo u kom pravcu treba delovati i na koje kategorije stanovništva kao ciljnu grupu. S obzirom da je dostupnost kulture postalo pitanje demokratičnosti jednog društva neophodno je i „sići“ u te najšire slojeve, a najbolji način za to je delovanjem među školskom omladinom. Ilustracije radi poslužiće nam malo istraživanje kolege Jugoslava Veljkovskog iz Istorijskog arhiva Novog Sada urađeno za potrebe ispitivanja znanja o arhivu kod srednjoškolske omladine. Zaključak tog ispitivanja je da srednjoškolci imaju odbojan stav prema arhivu kao mračnom, dosadnom i prašnjivom mestu i da im više prija „virtuelni obilazak“, da se u školama nedovoljno proučava lokalna istorija, pa su i deca i nastavnici nezainteresovani za arhive kao čuvare znanja o lokalnoj istoriji.[43] Ovakvo istraživanje treba da bude putokaz i ostalima, da na isti način saznaju interesovanja publike i time definišu svoje buduće angažovanje. Sa druge strane ovaj podatak nam govori da arhivi još uvek nisu pozicionirali svoje mesto u društvu uopšte, a posebno u okviru kulturne ponude zajednice. Do sličnih zaključaka došla je anketom sprovedenom 2005. Ljiljana Radošević iz Arhiva Republike Srpske, u kojoj od 170 ispitanika, slučajno uzorkovanih, njih 35% shvatalo značaj arhiva kao institucije, 55% je imalo stereotipne predstave o arhivu kao memljivom, sumornom mestu, dok 10% nije imalo nikakvu predstavu o arhivu.[44] Situacija se sigurno nije promenila ni danas, niti je značajno drugačija u Srbiji. Dakle, arhivi kao ustanove zaštite još uvek u potpunosti nisu izašli iz anonimnosti i postali uobičajeno mesto kulturnog napajanja konzumenata kulture. Pravilnim percipiranjem uloge i značaja arhiva kao čuvara „vremenske linije“ jednog društva, kao moćnog oružja u kreiranju istorijskog sećanja, ali i istorijske stvarnosti, kao pomoćnog sredstva u definisanju budućnosti, odrediće se i njegova uloga u ostvarivanju kulturne politike. U svemu tome veliku ulogu igra i sam arhiv koji „treba da se potrudi da profesionalnim marketingom javnosti pokaže u čemu je njegov kvalitet i po čemu se razlikuje od drugih. Ustanova koja želi da ispuni svoju obrazovnu ulogu, odnosno da prenosi znanje, ne sme da postane zatvorena kula, već mora da se upusti u borbu za osvajanje dostojnog mesta u javnosti za svoje programe i stavove, da programe učini popularnim.“[45] Naravno, to ipak ne treba da bude imperativ radi kojeg će arhivisti izgubiti kriterijume za naučno i profesionalno. Rešenje je u dobroj izbalansiranosti između kvaliteta i sadržajnosti izložbe, odnosno sadržaja koji se nudi i prikazivanja na način koji će biti prijemčiv i razumljiv širokim slojevima. Višeslojnim prilazom i obradom same teme i kompozicijom izložbi arhivske građe može se postići da jedna izložba, ili drugi sadržaj istovremeno zadovolje kulturne potrebe običnog građanina, ali i naučnih radnika.

U jednom broju arhiva u Srbiji postoji problem nedostatka finansijskih sredstava za relizaciju programa, čime je donekle sputana i kretivnost stručnjaka. To dovodi neke od arhiva u u situaciju zavisnosti od aktuelne konstelacije političkih snaga i njihovog razumevanja značaja arhiva i njegovih projekata. Tako je na primer za realizaciju programa u arhivima Srbije u 2008. godini raspon ulaganja od strane lokalnih jedinica vlasti bio od 0% u arhivima u Leskovcu, Kruševcu, Šapcu i Vranju u 2008. godini do 34% u Pančevu u 2009. godini. Od ukupno 15 arhiva koji izdvajaju sredstva za realizaciju programa i projekata, u 2008. godini šest arhiva je izdvojilo manje od 10% od svog budžeta, osam je izdvojilo između 10 i 20%, dok je samo požarevački arhiv na programe potrošio više od 20% od ukupnog budžeta, tačnije 32,9%. U 2009. godini svi arhivi izdvojili su sredstva za programe, a raspon sredstava za te namene kreće se od 1% u Šapcu do 34% u Pančevu. Od ukupno 17 arhiva za koje su u toj godini dostavljeni podaci, 13 arhiva odvajalo je manje od 10% za programe, tri arhiva su izdvojila između 10 i 20%, a jedino pančevački arhiv više od 20%, tačnije 34%. Udeo sopstvenih prihoda u finasiranju arhiva je 2008. bio 9,7%, a u 2009. 7,3%. U svim arhivima, osim požarevačkog, više od polovine budžeta odlazilo je tih godina na plate zaposlenih, a najveći procenat izdvajanja za plate imao je arhiv u Leskovcu, čak 93,3% u 2008. godini.[46] Iluzorno je ipak i pomišljati da se arhivi mogu upustiti u tržišnu trku u smislu obezbeđivanja većeg budžeta putem samofinansiranja, ali uz dobro osmišljenu kulturnu politiku samih arhiva oni mogu doprinositi boljoj kulturnoj ponudi svoje lokalne zajednice, odnosno države, te samim tim obezbediti sebi veću podršku za određene projekte i aktivnosti.[47]

U probleme finansijske prirode koji onemogućuju ili usporavaju kulturno-prosvetnu i izložbenu aktivnost arhiva, spadaju i problemi nedostatka prostora, kako za smeštaj arhivske građe, tako i za obavljanje kultrurno-prosvetnih manifestacija, izložbenih i kongresnih sala, biblioteka, čitaonice. U periodu 2008-2009. prateći prostor za manifestacije imala je samo polovina od ukupnog broja arhiva, dok ih 45% nisu imali prostor za takve aktivnosti.[48]

Pitanje kvaliteta programa svakako zavisi i od kadrovska strukture zaposlenih. Arhivi u Srbiji u proseku imaju od 15 do 25 zaposlenih. Prosečan radnik u arhivu 2008. odnosno 2009. godine bio je star između 44 i 53 godine, a nešto više od polovine, 53,2% su viosoko obrazovani, dok su 60,4% zaposlenih žene. Starosna struktura u srpskim arhivima prema navednom pogoduje kriterijumu iskustva i stručnosti, ali svakako ne pogoduje u pogledu inventivnosti, smelosti, kreativnosti i modernijeg pristupa kulturno-prosvetnim aktivnostima.[49] Jedan od problema koji se mora pomenuti, a tiče se zaposlenih i njihovog angažmana u kulturno-prosvetnoj delatnosti arhiva, jesu još uvek u našoj sredini neprimenjivani propisi o autorskim pravima, iako su oni jasno definisani Zakonom o autorskim i srodnim pravima.[50] Zaposlenima se najčešće osporavaju autorska prava nad delom koje je stvoreno u radnom odnosu, čime se zaposleni demotivišu za dalje angažovanje. Zaposlene treba dodatno motivisati, podsticati, davati im šansu. Time se u kolektivu stvara zdrava klima koja mora dati dobre rezultate. Takođe, od bitnog uticaja je i to da li kulturno-prosvetnom delatnošću rukovodi jedan čovek, ili je to pitanje cele ustanove, odnosno svih zaposlenih.

Izložbe su ekspolatisan, ali nedovoljno iskorišćen resurs arhiva. One se mogu organizovati samostalno, ili biti prateće manifestacije u okviru drugih vrsta kulturno-prosvetnog delovanja.[51] Izložbe arivske građe u današnje vreme nose sa sobom veliki izazov za arhiviste. Izložbama arhiv ima mogućnost da utiče i kreira javno mišljenje, da ga koriguje. Tu se ogleda velika uloga, ali i velika odgovornost arhiva kao ustanove i pre svih arhivista. Vrlo je tanka linija kojom arhivista mora ići u svom putu do istine putem prezentovanja dokumenata, da bi činjenice kojima raspolaže preneo i na posmatrača, a da ne pređe u populizam i povođenje za ukusom publike, odnosno stereotipima koji postoje o pojedinim temama i ličnostima. U tom pogledu, arhiv mora u planiranju izložbene delatnosti da osluškuje aktuelna interesovanja publike, ali da ih obrađuje na naučno valorizovan način. To znači da odgovor temom na ukus publike ne mora da znači i odgovor sadržajem. Naime, sadržaj mora biti takav da neselektivno prikaže činjenice i istinu, da razbije eventualne tabue o aktuelnoj temi, da provocira, da pomogne da se određeno pitanje sagleda iz različitih uglova, da osvesti, da ne dozvoli ukorenjivanje mitova umesto istorijskih znanja.

Uspeh izložbe uslovljen je nizom faktora od izbora odgovarajuće teme, studioznosti plana izložbe, angažovanja odgovarajućih stručnjaka za postavku izložbe, uključivanja i druge vrste eksponata izuzev arhivske građe, odabira mesta i vremena održavanja izložbe, izrada odgovarajućeg kataloga, kao i postojanje adekvatne propagande.[52] U današnje vreme arhivske izložbe tematski i umetnički moraju biti intrigantnije, kadre da privuku publiku, da odgovore njenim potrebama, ali da izbegnu trivijalne sadržaje i povlađivanje ukusu mase.[53] Izložba zato, „bez obzira na namenu i cilj, treba da bude pripremljena na nučnom nivou, da njeni eksponati budu prikazani u najizrađenijem obliku i da što kompleksnije prikaže temu koja je predmet obrade.“[54] Takve izložbe zahtevaju značajna budžetska sredstva, kao i intelektulano angažovanje velikog broja zaposlenih.

Priprema izložbe prolazi kroz dve faze. Prva predstavlja naučnu pripremu koja obuhvata izučavanje literature i arhivske građe o temi izložbe, kao i istraživanje i izbor eksponata i izradu tematskog plana. Izložbom, strukturom, rasporedom i odabirom dokumenata definiše se stav posmatrača o jednom pitanju, zato je velika odgovornost arhiviste kao naučnog radnika u izboru dokumenta i načinu njihovog prezentovanja. Arhivista ne sme da zaključuje u ime posmatrača, već da mu omogući da to sam uradi. Izložba mora biti koncepcijski jasna, pregledna, neopterećujuća za posmatrača velikim brojem eksponata, sadržajna u smislu uključivanja i muzejskih eksponata, bibliotečkog materijala, web i drugih elektronskih mogućnosti. U tom smislu treba da ide drugi deo pripreme izložbe koji predstavlja obradu pojedinih eksponata i pripremu za prezentovanje izložbe. Pored sadržajnog u današnje vreme veoma je bitan i estetski efekat. Zato se preporučuje angažovanje profesionalaca u toj oblasti, arhitekti i dizajnera.[55] Pozitivan pomak je i korišćenje usluga i resursa drugih srodnih ustanova, kao i saradnja sa stručnjacima iz drugih oblasti, muzeolozima, bibliotekarima, stručnjacima za elektronske medije, usluge i iskustva komunikologa, marketing menadžera….

Mesta na kojima se izložbe organizuju moraju biti podjednako interesantna. To ne mora uvek biti izložbeni prostor koji arhiv poseduje, ili uobičajeni, koji koristi. Dobro bi bilo birati i prostore koji su dostupni širem krugu ljudi, prostorije koje se od „širokih masa“ ne doživljavaju kao „svete“ i u koje neće imati psihološku prepreku da uđu.[56] Takođe, jedna od grešaka koju arhivi ponavljaju, jeste činjenica da su u realizaciji svojih programa najčešće, ako ne i isključivo usmereni na svoje sedište, zanemarjući kulturne potrebe čitavnog prostora nad kom su teritorijalno nadležni.[57]

U sprovođenju izložbene delatnosti u današnje vreme nikako se ne sme zanemariti uloga masovnih medija, televizije, radija, ali pre svega Interneta i socijalnih mreža u okviru njega. Taj najveći neprijatelj klasičnih izložbi – Internet, treba i može da postane glavno oružje arhiva za pridobijanje publike i korisnika arhivskih usluga. Arhivi u svetu, a sve više i u Srbiji koriste mogućnosti modernih tehnologija. Kroz svoje web prezentacije, kroz virtuelne izložbe, Power Point prezentacije i slične vidove savremene komunikacije, arhivi promovišu svoje ustanove, arhivsku građu i određene teme. Svojevrstan primer „internet izložbi“ u tom smislu čine popularne Facebook „fun pages“ Istorijskog arhiva grada Novog Sada[58] i Istorijskog ariva Bela Crkva[59] koji na svojim stranicama redovno prikazuju svojim posetiocima fotografije, dokumenta, činjenice i podatke iz istorije svojih gradova. Iako ove koncepcije odstupaju od klasičnog poimanja izložbi, dobro je pomenuti ih, jer svaki od ovih angažmana lokalnih arhiva ima svoju težinu i igra ulogu u upotpunjavanju, odnosno obogaćivanju kulturne ponude svoga grada, ali pre svega u edukaciji širih društvenih slojeva. Možda čak u ovom vremenu, takvi pristupi popularisanja ustanova, odnosno prezentovanja pojedinih tema i segmenata rada arhiva, ili arhivske građe, imaju mnogo veći odjek nego što bi to imale klasične izložbene postavke u pojedinim mestima. Oni koji nikada neće ući u neku arhivsku galeriju, niti posetiti izložbu, vrlo je verovatno da će posetiti Facebook stranicu koja govori o prošlosti njihovog mesta. Neformalnost takvog kontakta „opušta“ korisnika i on samostalno odlučuje o načinu, vrsti i količini informacija koje želi. U tom pravcu Arhiv Jugoslavije u okviru svoje web prezentacijentacije nudi opciju „internet izložbe“,[60] gde su prezentovani pojedini dokumenti po određenim temama, sa vrlo iscrpnim obaveštenjima. Treba navesti i pozitivan primer Istorijskog arhiva Požarevac u okviru čije web prezentacije postoji mogućnost „prisustvovanja“ internet izložbi. U formi Power Point prezentacije posetilac sajta može, doduše ograničeno u pogledu preglednosti, pogledati sadržaj izložbe koja ga interesuje.[61]

Dakle, ono što postaje ne samo trend, već nužnost savremenog sveta, jeste prilagođavanje arhivske delatnosti ukusu i potrebama konzumenata, što opet znači stalno transformisanje arhiva iz ustanova zatvorenog tipa, daleko od javnosti, u ustanove otvorene i dostupne koje nude svoje sadržaje, informacije i obrazovanje savremnom čoveku. Suprotno još uvek duboko ukorenjenoj praksi, arhivske izložbe ne treba da budu samo manifestacije ograničene na dan otvaranja i za ograničen krug ljudi, već kontinuirano upoznavanje javnosti sa prošlošću, sa postojanjem i značajem arhiva kao institucije.[62] Iako, još uvek arhive i arhivske izložbe najčešće posećuje mala grupa zaljubljenika u istoriju, situacija se postepeno menja. U tom pravcu, arhiv mora „ući“ u škole, domove, ali ne samo deklarativno, već suštinski, kroz sticanje znanja. Cilj kulturno-prosvetne delatnosti i izložbene delatnosti mora biti povezivanje sa zajednicom.

Spomenka Nedić[63] je još davne 1972. godine primetila da značaj arhiva ne treba isticati, već ga dokazati, a to se najbolje može postići kroz kulturno-propagandnu delatnost arhiva, na prvom mestu izložbama arhivske građe. Arhiv kao ustanova i njegov rad moraju biti otvoreni ka javnosti i „demistifikovani“. Na taj način će se najbolje privući širi krug korisnika usluga i „proizvoda“ arhiva, kako „stvarnih“ tako i „virtuelnih“. Time će i osnovni ciljevi kulturno-prosvetne delatnosti arhiva koji se ogledaju u rasvetljavanju istorije, razbijanju lažne slike o sopstvenoj prošlosti, urušavanju mitova i demokratizaciji društva, biti ispunjeni. Razumevanje istorije i njenih događaja kao zbira uspona i padova jedne zajednice ili naroda, izgradiće jasan pogled na prošlost i sadašnjost, i postaviti realne ciljeve za budućnost, a to nam je nakon decenija mitomanije i sterotipnih tumačenja istorije više nego neophodno.

REZIME

Kulturno-prosvetna delatnost arhiva je složeno polje rada koje dopušta veliku kreativnost, ali ne dozvoljava propuste. Jedan od najčešćih vidova kulturno – prosvetne delatnosti arhiva i promocije arhivske građe u javnosti jesu arhivske izložbe. Uloga i značaj arhivskih izložbi su mnogostruki. Izložbama arhivi skreću pažnju na svoje postojanje, na važnost i značaj arhivske građe i njenog očuvanja. Kroz izložbenu delatnost arhiva neguju se znanja o arhivu, ali i saznanja o prošlosti. Obrazovanjem široke populacije kroz izložbe arhivske građe, arhivi ruše ustaljene stereotipe i istorijske mitove, a pojedinac i društvo stiču pozitivan stav o istoriji kao zbiru uspona i padova jednog naroda, zajednice i države. Izložbe su najčešće jubilarne, povodom značajnih datuma, ali mogu biti i promotivne, sa ciljem upoznavanja sa radom i istorijatom pojedinih ustanova, događaja i ličnosti.

Propagandna uloga izložbi može dovesti do toga da se kroz odabir ili favorizovanje određenih tema podstiče određeni politički ili ideološki stav. Izložbe arhivske građe su i slika vremena u kome nastaju, te se kroz njih mogu nazreti i političke, odnosno ideološke potrebe jednog društva.

Više od šest decenija duga tradicija izložbi arhivske građe u Srbiji, svedoči o uloženim naporima, šarenolikom kvalitetu, raznovrsnim tendencijama, ali i upornim pokušajima da se skrene pažnja javnosti i obezbedi publicitet arhivskoj delatnosti.

Arhivi se danas nose sa još većim izazovima. Dostupnost informacija preko računarskih tehnologija odvlači posetioca od klasičnog odlaska na izložbu. Zato arhivi u svetu, pa i u Srbiji, pribegavaju novim mogućnostima koje upravo te savremene tehnologije pružaju. Kroz svoje webprezentacije, kroz „virtuelne“ izložbe, PPT prezentacije i slične vidove „komunikacije“ promovišu svoje ustanove, građu i teme koje obrađuju kroz izložbenu delatnost. Ono što postaje ne samo trend, već nužnost savremenog sveta jeste prilagođavanje arhivske delatnosti ukusu i potrebama konzumenata, što opet znači stalno transformisanje arhiva iz ustanova zatvorenog tipa, nepristupačnih javnosti, u ustanove koje su otvorene, dostupne, koje nude svoje sadržaje, nude obrazovanje i informacije savremenom čoveku.

A STEP FORWARD INTO PUBLICITY – ARCHIVAL EXHIBITIONS

Keywords: archives, exhibitions, cultural and educational activities, exhibition activity, culture, public, public access

Cultural and educational activity of the archive is a complex field of work that allows great creativity but it does not allow omissions. One of the most common aspects of cultural/educational activity of the archive and promotion of the archival materials to the public are archival exhibitions. The role and importance of archival exhibitions are manifold. With exhibitions the archives bring attention to their existence, to the importance of the archival materials and their preservation. Through exhibitions the archives cultivate the knowledge about the archive, but also the knowledge about the past. By educating a large number of population through exhibitions of the archival materials, the archives destroy stereotypes and historical myths, and both the individual and the society acquire a positive attitude towards history as of an amount of the rise and fall of one people, community and state. The exhibitions are mostly jubilees, celebrating important dates but they can also be promotional with the objective of presenting the work and history of certain institutions, events and persons.

The promotional role of the exhibitions can, through a selection or favor of certain themes, support certain political of ideological attitude. Exhibitions of the archival materials are the image of time in which they originated, so though them political or ideological needs of one society can be perceived.

More than six decades long tradition of the exhibitions of the archival materials in Serbia, testifies about the efforts put in, varied quality, various tendencies, but also about the constant tries to draw public attention and to secure good publicity to the archival activity.

The archives today are dealing with greater challenges. The accessibility of information through a computer technology draws away visitors from coming to classical exhibition. That is why the archives in the world, and in Serbia, are using new possibilities of those new technologies. Through their web presentations, virtual exhibitions, PPT presentations and similar forms of communication promote their institutions, materials and themes which are processed through exhibitions. What is becoming not only a trend but a necessity of contemporary world is adapting of the archival activity to the liking and needs of the consumers, which means constant transforming of the archives from institutions of close type, unavailable to the public, to open institution, that are available and that offer their materials, education and information to contemporary man.

Rad je u celini objavljen u:

Arhivska praksa, br. 15, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 2012, str. 407-424.

[1] Vesna Đukić Dojčivnović, Kulturna politika Srbije 1989/2001(istraživanje), Beograd 2002, str. 3 (u okviru članka Predlog kulturne politike Srbije od 20.3.2003).

http://www.zaprokul.org.rs/Download/Default.aspx /27.6.2012.

[2] Na UNESKO konferenciji posvećenoj kultrunoj politici još 1982. godine objavljeno je da „kultura daje čoveku sposobnost da razmišlja o sebi. Kroz kulturu se čovek izražava, postaje svestan sebe, prepoznaje svoje nedostatke, ispituje svoja dostignuća, neumorno traži nova značenja i stvara dela kojima prevazilazi svoja ograničenja“. Miša Vukanović, Pogled na kulturu. Zakoni i prakse u Srbiji i u pet država članica Evropske unije, Beograd, 2011<.http://www.zaprokul.org.rs/Download/Default.aspx> 27.6.2012.

[3] Isto.

[4] Isto.

[5] Predrag Cvetičanin, Marijana Milankov, Kulturna praksa građana Srbije-preliminarni rezultati, Beograd, 2011, str. 10,13.; <http://www.zaprokul.org.rs/Download/Default.aspx > 27.6.2012.

[6] Službeni glasnik Republike Srbije, 71/94. U članu 65. se između ostalog kao jedna od oblasti zaštite kultrunih dobara propisuje obaveza „izlaganje kulturnih dobara, organizovanje predavanja i drugih prigodnihoblika kulturno-obrazovne delatnosti “.

[7] Izet Šabotić, Neke karakteristike odnosa države i društva prema arhivskoj djelatnosti u Bosni i Hercegovini, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla, 2010, str. 52.

[8] Preporuka Odbora Saveta Evrope br. R (2000) 13.

<https://arhivistika.files.wordpress.com/2011/02/preporuka-br-r-2000-13.pdf > 21.5.2012.

[9] U Francuskoj se od 1845. javljaju tri oblika arhivskih izložbi: nacionalne izložbe u Nacionalnom arhivu u Parizu, izložbe većeg ili srednjeg značaja u departmanskim arhivima i manje izložbe prosvetnih arhivskih službi.Priručnik iz arhivistike, Beograd, 1982, str. 144.

[10] L. A. Nikiforov, G. A. Belov, Teorija i praksa arhivske službe SSSR, Beograd, 1976. str. 307.

[11] B. Lekić, Arhivistika, Beograd, 2006, str. 246-249.

[12] K. Krajčinović, Izložbe arhivskih dokumenata, Arhivski pregled, Beograd, 1981, str. 63-71.

[13] Uputstvo o pripremanju izložbi arhivske građe i izradi kataloga za izložbu, Arhivski pregled, 1-2, Beograd, 1985, str. 184-186.

[14] Ivanka Janča, Izložbe Državnog Arhiva Srbije, Arhivski almanah, 1960/2-3, str. 182.

[15] A. Šoškić, Državna arhiva NR Srbije 1900-1950, Beograd, 1951.

[16] Izložbe arhivske građe su uvek bile na prvom mestu kulturno-prosvetnog delovanja arhiva. Čak su krajem 70-ih postojali i planovi za izradu Preporuka o kulturno-prosvetnoj delatnosti arhiva, pa je radi toga obrazovana komisija stručnjaka radi razrade metodologije rada i teza za preporuke. M. Todorović, Analiza kulturno-prosvetne delatnosti arhivksih ustanova u SR Srbiji, Arhivski pregled, Beograd, 1981, 72-73.

[17] Od 1954. počele su se priređivati „Nedelje arhiva“ što je dovelo do pojačanog interesovanje za arhivsku građu- u toku Nedelje arhiva 1957. priređene su 64 izložbe dokumenata od kojih su 11 bile pokretne, a 5 didaktičke. Njih je razgledalo oko 70.000 posetilaca.

O izložbi Istorijskog arhiva Požarevac povodom „Nedelje arhiva“, Miroslava Andrić, Izložba arhivskih dokumenata i arhivske građe, Braničevo 3/55, izložba je održana 1954.

Edib Hasanagić, Istoriski arhivi u Srbiji, Arhivski almanah, 1958/1, str. 7-27. ; I. Janča, n.d., str. 180.

[18] I. Janča, n.d, str. 181.

[19] Analiza sprovođenja sedmogodišnjeg plana razvoja arhivske službe u Srbiji u periodu 1964-70, Beograd 1970. Str. 51

[20] K. Džambazovski, Izložba „50 godina KPJ“ po gradovima Srbije, Arhivski pregled, br. 2, Beograd, 1969, str. 140-141.

[21] G. Lađević, Dvadeset pet godina rada Istorijskog arhiva Beograda 1945-1970, Arhivski pregled, br. 1-2, Beograd, 1970, str. 169.

[22] Kulturno-prosvetna i propagandna funkcija međuopštinskih arhiva, Beograd, 1974, str. 11-13. (za period januar 1972-maj 1974).

[23] Plan petogodišnjeg razvoja 1970-1975, Istorijski arhiv Titovo Užice, Titovo Užice, 1970, str. 36.

[24] Ostvarivanje petogodišnjeg programa razvoja arhivske delatnosti u SR Srbiji (bez SAP) 1976-1980; Osnove srednjoročnog razvoja arhivske delatnosti u SR Srbiji (bez SAP) 1981-1985, (materijal za javnu diskusiju), Beograd 1979. str. 41-42.

[25] Ocena izvršenja petogodišnjeg programa razvoja arhivske delatnosti Srbije (van SAP) 1981-1985; Petogodišnji program razvoja arhivske delatnosti Srbije (van SAP) 1986-1990, Beograd 1985.

[26] Program razvoja arhivske delatnosti u SR Srbiji (bez SAP) 1981-1985, Beograd, 1980.

[27] Analiza izvršenja programa rada arhiva u Srbiji (bez SAP) za 1981-1983. godinu.

[28] Analiza izvršenja programa rada arhiva u Srbiji (bez SAP) za 1984. godinu.

[29] <http://www.arhiv-beograda.org/> 27.6.2012.

[30]< http://www.arhivnis.co.rs/cirilica/izbdel/cizlbdel.htm >27.6.2012.

[31] <http://www.arhivue.org.rs/izlozbe-i-promocije> 27.6.2012.

[32]< http://www.arhivcacak.org.rs/galerija.htm > 7.6.2012.

[33]< http://www.kiarhiv.org.rs/index_files/Page866.htm >27.6.2012.

[34] Podaci su preuzeti sa internet prezentacija arhiva. Neki od arhiva na svojim internet prezentacijama nemaju dostupne podatke o izložbama, dok skoro polovina arhiva u okviru mreže arhiva u Srbiji nema svoju internet prezentaciju. Za arhive koji su već pomenuti linkovi ka podacima o izložbenoj aktivnosti dati su u u okviru osvrta na izložbe.

[35] <http://www.arhivvojvodine.org.rs/1972-2003.html >26.5.2010.

[36] <http://arhivzajecar.org/izlozbe.htm/> 27.6.2012.

[37]<http://www.arhivyu.rs/active/sr-cyrillic/home/glavna_navigacija/izlozbe/izlozbe_arhiva.html/> 27.6.2012.

[38] 50 godina Istorijskog arhiva Kraljevo, Kraljevo 2010, str. 106-108

[39] 60 godina Istorijskog arhiva Požarevac, Požarevac, 2008, str. 117-179.

[40] <http://www.zaprokul.org.rs/LKP/gradovi/007_Arhivi_web.pdf> 20.6.2019;

Pregled stanja u arhivima u Srbiji 2008. i 2009.

[41]<http://www.archives.org.rs/41043a44244343543b43d43e441442438/41843743b43e436431435>27.6.2012.

[42]Predlog Zakona usvojen od Vlade Republike Srbije:

<http://www.zakon.co.rs/predlog-zakona-o-arhivskoj-gradji-i-arhivskoj-sluzbi.html> 20.6.2012.

Uporediti sa Nacrtom zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi:

<https://arhivistika.files.wordpress.com/2011/02/nacrt_zakona_o_arhivskoj_gradji_i_arhivskoj_sluzbi.pdf >20.6.2012.

[43] J. Veljkovski, Percepcija arhiva kod školske omladine-Iz kulturno-prosvetne delatnosti Istorijskog arhiva grada Novog Sada, Tehnički in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, str. 182.

<http://www.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_datoteke/Radenci2012/20_Veljkovski_2012.pdf> 20.06.2012.

[44] Lj. Radošević, Kulturno-prosvjetna dimenzija arhivske delatnosti, Tehnički in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Zbornik referatov z dopolninega izobraževanja s področja arhivistike, dokumentalistike i informatike v Radencih 2005, Maribor 4/2005, st. 1, str. 394-397.

<http://www.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_datoteke/Radenci2005/R-2005-RADOSEVIC.pdf >26.06.2012.

[45] J. Nikolić, Arhivi i marketing, primer Istorijskog arhiva Požarevac, Tehnični in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, str. 140.; <http://mail.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_datoteke/Radenci2012/15_Nikolic_2012.pdf >20.6.2012.

[46] Isto, str. 80-81.

[47] B. Doknić smatra da „s obzirom na to da u javnom sistemu kulture, koji podstiče država, rastu pritisci vezani za ekonomsku isplativost svakog projekta, normalno je očekivati da dugotrajan i skup posao u okviru institucija kulturne baštine mora da bude finansijski isplativ. U doba ispražnjenih kasa u javnim delatnostima, posebno u kulturi, menadžment u kulturi se više sagledava kao instrument koji treba da osigura ssredstva i efiksnost poslvoanja. arhiv, kao insitucija neprofitne delatnosti, mora da mesnja takvu politiku poslovanja i da se prilagođava trendu tržišne utakmice…. Organizacija izložbi mora biti smišljenije pravljena, izložbe moraju biti i tematski i umetnički rešavane mnogo intrigantnije. Branka Doknić, Uloga arhiviste u institucijama kulturne baštine, 8. zbornik referatov s področja arhivistike, dokumentalistike in informatike, Radenci, 2009., str. 137; <http://www.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_datoteke/Radenci2009/12_Doknic_2009.pdf > 20.06.2012.

[48] Za 5% nedostaju podaci; < http://www.zaprokul.org.rs/LKP/gradovi/007_Arhivi_web.pdf>20.6.2019; Pregled stanja u arhivima u Srbiji 2008. i 2009, str. 76. O problemu finansiranja govori i podataka da su se budžeti arhiva u 2009. godini znatno smanjili u odnosu na 2008. godinu. Porast je zabeležen jedino u IA Pančevo i IA Užice. Isto, str. 77-78; Istorijski arhiv grada Novog Sada ne raspolaže izložbenim prostorom zbog čega, u ranijem periodu, nije priređivao izložbe kao jedan od vidova prikazivanja arhivske građe. Izlaganje su započeli 2004. u godini jubileja, 50 godina rada arhiva, a nastavili sa tradicijom povodom dana arhiva 21. maja u tuđim prostorima; J. Veljkovski, Percepcija arhiva kod školske omladine – iz kulturno-prosvetne delatnosti istorijskog arhiva grada novog sada, Tehnički in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranja, Radenci 2012, str. 182.; <http://www.pokarh-mb.si/fileadmin/www.pokarh-mb.si/pdf_datoteke/Radenci2012/20_Veljkovski_2012.pdf> 20.06.2012.;

Sličan problem ima i Istorijski arhiv Požarevac koji je u nedostatku sopstvenog prostora koristio lokalni Dom Vojske, svečani salon Skupštine Grada, odnosno druge sale pogodne za izložbene aktivnosti. Od kako je u gradu otvorena Gradska galerija, arhiv najčešće koristi taj prostor.

[49]<http://www.zaprokul.org.rs/LKP/gradovi/007_Arhivi_web.pdf>20.6.2019; Pregled stanja u arhivima u Srbiji 2008. i 2009, str. 85-87.

[50] Sluzbeni list Srbije i Crne Gore, br. 61/04

[51] M. Dragićević-Šešić, Branimir Stojković, Kultura, menadžment, animacija, marketing, Beograd, 2003, str. 155, 152;

[52] B. Radovanović, IZLOŽBEARHIVSKIH DOKUMENATA, u Ogledi iz arhivistike, Kragujevac, 2010, str. 133-143.

[53] Paradigma „sve sa kulturom“ mora zameniti populističku krilaticu „kultura za sve“; Branka Doknić, Uloga arhiviste u institucijama kulturne baštine, Tehnički in vsebinski problemi klasičnega in elektronskega arhiviranj, Zbornik referatov z dopolninega izobraževanja, Maribor 8/2009, str. 133-139.

[54] B. Lekić, Arhivistika, Beograd, 2006, str. 246-249.

[55] M. Dragićević-Šešić, B. Stojković, n.d., str. 159.

[56] K. Krajčinović, Izložbe arhivskih dokumenata, Arhivski pregled, Beograd, 1981, str. 63-71.

[57] Interesantno bi bilo videti i uporediti koliki je broj izložbi svaki od arhiva u Srbiji priredio u drugim opštinama za koje je nadležan, osim u matičnoj.

[58] <http://www.facebook.com/Historical.Archives.of.Novi.Sad> 19.5.2012.

[59] <http://www.facebook.com/istorijskiarhiv.belacrkva?sk=wall. >20.6.2012.

Pored njih svoje Facebook stranice imaju:

i IA Subotica <http://www.facebook.com/istorijskiarhiv.subotica?ref=ts; >20.6.2012.

IA Negotin <http://www.facebook.com/istorijskiarhiv.negotin?ref=ts; >20.6.2012.

IA Ras <http://www.facebook.com/arhiv11?sk=wall; >20.6.2012.

IA Jagodina <http://www.facebook.com/istorijski.jagodina?sk=info ; >20.6.2012.

IA Beograda:

<http://www.facebook.com/pages/Istorijski-arhiv-beograda/180908415273554?ref=ts; >20.6.2012.

Arhiv Jugoslavije <http://www.facebook.com/arhiv.jugoslavije?ref=ts ; >20.6.2012.

MIA Šabac <http://www.facebook.com/arhivsabac?ref=ts ; >20.6.2012.

IA Kikinda