Uvod
Da bi se mogli bolje uočiti problemi vezani za edukaciju u oblasti konzervacije, korisno je podsetiti se šta se očekuje od profesionalnog konzervatora-restauratora i koje mere treba preduzeti kako bi se upoznali sa savremenim naučnim i tehničkim dostignućima, koji se mogu primeniti u zaštiti arhivskih dokumenata i knjiga.
Prema Profesionalnim smernicama Evropske savezne organizacije konzervacije – restauracije ECCO (European Confederation of Conservator-Restorer’s Organizations) koje su usvojene na Generalnoj skupštini u Briselu 1. marta 2002:
„Konzervator-restaurator je profesionalac koji treba da ima obuku, znanje, veštine, iskustvo i razumevanje da deluje u cilju očuvanja kulturne baštine za dobrobit sadašnjih i budućih generacija.
Konzervator-restaurator doprinosi percepciji, uvažavanju i razumevanju kulturne baštine u pogledu njegovog životnog konteksta i nasleđa, kao i fizičkih osobina. Preuzima odgovornost, vrši strateško planiranje, dijagnostička ispitivanja, pravljenje planova, predlaganje konzervatorsko-restauratorskih tretmana, tretmana preventivne zaštite, doprinosi stvaranju dokumentacije o zatečenom stanju ili intervencijama.“
Konzervacija i restauracija je kompleksna disciplina i veoma se brzo razvija tako da stručnjak u ovoj oblasti ima profesionalnu odgovornost da bude u toku sa novim dostignućima i da obezbedi adekvatnu praksu u skladu sa etičkim normama profesije.
Savremena konzervacija obuhvata timski rad između brojnih specijalističkih disciplina, kao i korišćenje svih resursa prirodnih i društvenih nauka. Stoga je školovanje konzervatora-restauratora složen i odgovoran posao.
Prema rečima Donatele Kavaceli iz Visokog instituta za konzervaciju u Rimu – ISCR: „Restauratoru konzervatoru se danas priznaje uloga profesionalca sa autonomnom tehničko-naučnom spremom koja se bazira na etičkom kodu i precizno definisanom ponašanju u odnosu na kulturno dobro, na poštovanju koncepta autentičnosti, reverzibilnosti, prepoznatljivosti zahvata restauracije, uz poštovanje istorije konzervacije i materijala kulturnog nasleđa“.
Razvoj konzervacije u poslednjih šezdeset godina, a posebno poslednje dve decenije ukazuje na proces profesionalizacije. Tokom ovog perioda nastali su mnogi akademski, studijski programi za konzervaciju i restauraciju kulturnog nasleđa.
Istorijat obrazovanja konzervatorskog kadra u Srbiji
Počeci savremene konzervacije u Srbiji datiraju od kraja XIX veka i vezuju se za Društvo srpske slovesnosti i Srpsko učeno društvo i njihova nastojanja da se sistematski proučavaju i zaštite srpske starine. U okviru Društva srpske slovesnosti pokrenuto je i nekoliko naučnih poduhvata, istraživanja istorijskih podataka u zemlji i inostranstvu tako da se, između ostalog, od manastira Hilandar tražilo obaveštenje o njegovim rukopisima i starinama. Ove aktivnosti se mogu smatrati prvim koracima srpske konzervatorske službe.
Posle stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca počelo se sa saniranjem spomenika kulture, pokretnih i nepokretnih, što se može videti iz raznih dopisa upućenih Ministarstvu prosvete, Ministarstvu vera i Kancelariji dvora.
Temelji konzervacije pisanog kulturnog nasleđa postavljeni su 1925. godine u Državnoj arhivi Srbije. Tadašnji upravnik Rista Odavić donosi iz Brisela „formule za restauraciju arhivskih dokumenata“, odnosno recepte i detaljne opise postupaka za restauraciju dokumenata različitog stepena oštećenosti. Na osnovu pojedinih zapisa koji se čuvaju u Arhivu Srbije, kao što su „Predlog budžeta za 1928–1929“ i „Predlog budžeta za 1929–1930“, može se videti da je upravnik Državne arhive od Ministarstva prosvete tražio postavljenje preparatora, fotografa i restauratora, ali nije naišao na razumevanje nadležnih.
Organizovana i planska zaštita počinje da se ostvaruje odmah posle Drugog svetskog rata, kada su doneti važni pravni akti iz oblasti zaštite kulturnog nasleđa. Nadležno Ministarstvo prosvete poverava Umetničkom muzeju u Beogradu (Narodni muzej) poslove čuvanja i zaštite spomenika kulture, a u te svrhe se formira Odeljenje za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture.Ubrzo potom, 1947. godine Odeljenje za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture izdvaja se iz Umetničkog muzeja i ustanovljava se prva institucija zaštite u Srbiji – Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika Narodne Republike Srbije.
Početkom 1953. godine Zavod dobija prvog stručnjaka za konzervaciju i restauraciju pisanog kulturnog nasleđa koji je specijalizirao u Public Record Office, u Londonu, tako da se moglo otpočeti sa konzervatorsko-restauratorskim radovima, kao i sa obukom novih kadrova. Konzervirano je više bakroreza rađenih za izložbu posvećenu Prvom srpskom ustanku pod vođstvom Karađorđa, razne povelje, pisma, mape, knjige, 11 rukopisa i jedan rukopis na pergamentu.
Od tada datira značajna edukativna misija ove institucije. U Zavodu su održana tri kursa na kojima je za ručnu restauraciju osposobljen izvestan broj radnika koji će potom svoja znanja i umeća primenjivati po bibliotekama, arhivima i muzejima Srbije i drugih republika tadašnje SFRJ.
Savezni institut za zaštitu spomenika kulture osnovan 1950. godine, a od 1963. godine Jugoslovenski institut za zaštitu spomenika kulture, imao je značajnu ulogu u obrazovanju i usavršavanju konzervatorsko-restauratorskih kadrova. Prioritet rada Instituta bilo je školovanje stručnjaka za određene oblasti u svetski poznatim institucijama u Parizu, Briselu, Londonu i Rimu.
Posle osnivanja Laboratorije za konzervaciju i restauraciju Državnog arhiva FNRJ, angažovana su dva diplomirana hemičara koji su otpočeli svoju obuku u Hemijskom institutu Srpske akademije nauka, a specijalizaciju su nastavili u Parizu (Atelje za konzervaciju dokumenata i knjiga pri Francuskom nacionalnom arhivu), Grenoblu (škola za hartiju) i na Institutu za patologiju knjige „Alfonso Galo“ u Rimu.
Problemi u oblasti zaštite oštećene arhivske građe i načini njihovog rešavanja bili su i predmet brojnih stručnih savetovanja i konferencija. Tokom 80-ih godina prošlog veka u Jugoslaviji je sprovedena reforma školstva i u okviru Srednjeg usmerenog obrazovanja uvedena je struka arhivski preparator. U Beogradu su generacije učenika, uz teorijski, imale i praktični program rada koji se odvijao u Arhivu Jugoslavije.
Pedagoški rad Arhiva Srbije je započeo 1979. godine, od kada su redovno održavana predavanja na tečaju za arhiviste i arhivske pomoćnike. Budući stručnjaci su upoznavani sa elementima indirektne i direktne zaštite, načinom rada u laboratoriji i tehnikama koje se primenjuju.
Kadrovi za zaštitu pisanog kulturnog nasleđa iz bivše SFRJ sistematski su obučavani u laboratorijama Arhiva Jugoslavije, Arhiva Srbije i Narodne biblioteke Srbije.
Arhiv Jugoslavije
Prva i jedina visokoškolska institucija na kojoj se obrazovao konzervatorsko-restauratorski kadar sa prostora tadašnje Jugoslavije bio je Kulturološki fakultet na Cetinju. Ovaj fakultet je osnovan 1981. godine, s osnovnim ciljem da se usvoje znanja i dostignuća u zaštiti kulturnog nasleđa i da se obuče stručnjaci koji bi se posvetili konzervaciji i restauraciji spomeničkog blaga preostalog posle razornog zemljotresa u Crnoj Gori, 15. aprila 1979. godine.[1] Kako bi se ispunili svi zahtevi struke studije su bile zasnovane na interdisciplinarnom principu, izučavanju prirodnih i humanističkih nauka, kao i na praktičnoj obuci koja je podrazumevala originalne predmete. O tome šta se očekivalo od budućeg profesionalca najbolje svedoče reči dekana Pavla Mijovića izgovorene na svečanom otvaranju fakulteta: „Samo se po sebi razumije da spremanje stručnjaka kojima je dužnost da vrate život ugroženom spomeniku pretpostavlja solidno istorijsko-umjetničko, etnoistorijsko i etnografsko obrazovanje kao neizbježnu predspremu za jedan veoma delikatan i odgovoran posao kojega će se prihvatiti uzimajući u ruke dokument istorije, spomenik naše prošlosti.“
Posle završenog četvorogodišnjeg školovanja na Kulturološkom fakultetu studenti su sticali zvanje diplomirani konzervator-restaurator. Međutim, sedam godina kasnije, Kulturološki fakultet – Odsjek za konzervaciju i restauraciju ukinut je i transformacijom je nastao Fakultet likovnih umjetnosti.
O opravdanosti postojanja jedne takve institucije na ovim prostorima najbolje govori podatak da veliki broj njenih diplomiranih konzervatora-restauratora danas radi u vodećim institucijama zaštite kulturnog nasleđa celog regiona (arhivi, biblioteke, muzeji, galerije, zavodi za zaštitu spomenika kulture, Centralni institut za konzervaciju i dr.).
Zgrada francuskog poslanstva na Cetinju u kojoj je bio smešten Kulturološki fakultet
Postojeći edukativni programi
Danas u Srbiji još uvek ne postoji nijedan adekvatan program koji pruža visoko obrazovanje iz oblasti konzervacije i restauracije pisanog kulturnog nasleđa u Srbiji.
Preduslov da bi se neko bavio konzervacijom pisanog nasleđa u Srbiji jeste da ima završen neki od fakulteta na kojima se izučava konzervacija i restauracija, ili da ima fakultetsko obrazovanje biološkog, hemijskog ili tehnološkog usmerenja, i da posle određenog vremena provedenog u nekoj od konzervatorsko-restauratorskih laboratorija položi stručni ispit za zvanje konzervator. Ispit za zvanje konzervator pisane kulturne baštine se polaže u Narodnoj biblioteci Srbije, dok se zvanja viši konzervator i konzervator savetnik stiču u Narodnom muzeju u Beogradu.
Preparatori ili tehničari restauratori imaju srednjoškolsko obrazovanje hemijskog grafičkog usmerenja. Posle adekvatne obuke polažu zvanja za preparatora/restauratora–tehničara, a nakon izvesnog broja godina provedenih u praksi mogu polagati za višeg restauratora tehničara.
U Srbiji je praksa da se u institucijama zaštite pisanog kulturnog nasleđa naziv konzervator koristi za stručnjake sa fakultetskom diplomom, dok naziv restaurator nije u upotrebi, osim za restauratore tehničare. Kako se, međutim, poslovi konzervacije i restauracije prožimaju i kako kompletan posao obavlja jedan stručnjak najbolje bi bilo koristiti naziv konzervator-restaurator koji je inače afirmisan 1984. godine na ICOM-ovom kongresu u Kopenhagenu.[2] Naziv konzervator je potvrdila Evropska konfederacija konzervatorsko-restauratorskih organizacija – ECCO na Opštoj skupštini održanoj u Briselu 1993.
Period 70-ih i 80-ih godina XX veka karakterističan je po tome što se u čitavoj Evropi osnivaju nove škole za konzervaciju i restauraciju visokog kvaliteta, kao što su: Hamilton Ker Institut na Univerzitetu u Kembridžu, Škola pri Kraljevskoj akademiji lepih umetnosti u Kopenhagenu, Odsek za restauraciju na Akademiji lepih umetnosti u Drezdenu, na univerzitetima u Španiji (Madrid), Holandiji i Belgiji. U Srbiji je situacija bila takva da se krajem 70-ih godina prošlog veka prvi put skromno uvodi obrazovanje za konzervatora-restauratora na univerzitetskom nivou i to na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu.
Danas se u Srbiji na akademskom nivou konzervacija, restauracija i preventivna zaštita izučavaju na Fakultetu primenjenih umetnosti u Beogradu, Konzervatorskoj akademiji Srpske pravoslavne crkveiCentralnom institutu za konzervaciju (CIK) u Beogradu.
Fakultet primenjenih umetnosti je 1978. godine uveo u osnovne studije (IV i V godina) predmete iz oblasti restauracije slika na platnu, drvetu (ikona), konzervaciju i restauraciju zidnih i podnih slika (freske i mozaici). Od 2003. godine formirani su Odsek za konzervaciju i restauraciju i tri ateljea:
–atelje za konzervaciju slika
– a) konzervacija i restauracija zidnog slikarstva
– b) restauracija i konzervacija štafelajnog slikarstva
– slike na platnu
– slike na drvenom nosiocu
– atelje za konzervaciju skulptura
–atelje za konzervaciju umetničkih dela na papiru.
Konzervatorska akademija Srpske pravoslavne crkve ima obrazovne programe restauracije slika na platnu, drvetu, malteru, papiru, ali se to odnosi samo na crkvena dobra.
Centralni institut za konzervaciju u Beogradu realizuje posebne edukativne programe iz restauracije i konzervacije kulturnog nasleđa na nivou akademskog i postdiplomskog obrazovanja.
Osnivanje diplomskih i akademskih studija preventivne konzervacije iniciralo je nekadašnje Odeljenje za preventivnu zaštitu Dijana Narodnog muzeja u Beogradu, a studije su u periodu 2008–2011. realizovane kao zajednički program Univerziteta u Beogradu i Univerziteta Pariz 1 Panteon–Sorbona. Od 2009. osnivanjem Centralnog instituta za konzervaciju organizovanje nastave prešlo je u nadležnost Centra za edukaciju novoosnovanog instituta. Od školske 2011/2012. program se ostvaruje u saradnji sa Univerzitetom Singidunum u Beogradu.
Program je osmišljen kao multidisciplinaran, sa ciljem uvođenja preventivne zaštite u arhive, biblioteke, muzeje i galerije. Radi se o jednogodišnjem programu zasnovanom, u velikoj meri, na praktičnim vežbama koji se odvijaju u institucijama kulture beogradske regije i Vojvodine dok se predavanja realizuju u prostoru Univerziteta Singidunum. Predavači su stručnjaci u oblasti konzervacije iz Srbije i inostranstva, kao i profesori srpskih i stranih univerziteta iz oblasti koje su od interesa za preventivnu konzervaciju.
Ovaj program je u skladu sa pristupima koje promovišu mnoge međunarodne institucije i organizacije koje se bave konzervacijom kao što su ICCROM, Kanadski konzervatorski institut, Institut za kulturno nasleđe Holandije i drugi.
U Evropi slični programi postoje samo na tri univerziteta: Univerzitet Pariz 1 – Sorbona (Francuska), u Kardifu i Univerzitet Nortumbrija u Njukaslu (Velika Britanija).
U okviru Centra za obrazovanje CIK-a postoje regionalni edukativni programi u oblasti zaštite baštine, sa sledećim osnovnim ciljevima i zadacima:
– stvaranje široke baze profesionalnih stručnih kadrova koji će se baviti zaštitom na sveobuhvatan način
– obučavanje profesionalnih kadrova iz Srbije i zemalja regiona
– integrisanje istraživačkog rada, preventivne zaštite i konzervatorskog tretmana u programe studija na Univerzitetu
– organizovanje specijalizacija i stalnih stručnih osavremenjivanja iz svih oblasti zaštite baštine
– uspostavljanje timskog rada i insistiranje na primeni profesionalne etike
– stimulisanje istraživanja u preventivnoj zaštiti konzervatorskim tretmanima, dokumentaciji, marketingu i odnosima sa javnošću, prezentaciji baštine i ostalim aspektima zaštite
– edukativni programi za javnost i publiku zbog podizanja nivoa svesti široke publike u vezi sa brigom o baštini.
Diplomirani konzervator na obuci u CIK-u,u Ateljeu za konzervaciju slika na papiru
Kako bi se prevazišli problemi u oblasti zaštite, edukacije konzervatorsko-restauratorskog kadra u Srbiji i u skladu sa savremenom evropskom praksom neophodno je podići stepen visokoškolskog obrazovanja na viši nivo prateći profesionalne smernice koje daju prioritet univerzitetskom obrazovanju.
Evropska savezna organizacija konzervacije – restauracije ECCOobjavila je osnovne „profesionalne smernice“, kojima se zahteva da obuka za konzervatora-restauratora bude organizovana na univerzitetskom nivou. Ovaj zahtev je 1997. godine preformulisan i u okviru Dokumenta iz Pavije[3] koji se bavi opštim principima koje treba predložiti Evropskoj uniji radi priznavanja i promovisanja konzervacije i restauracije kao discipline koja se izučava na univerzitetskom nivou ili na nivou koji je priznat kao ekvivalent univerzitetskom.
Od tada je na evropskom nivou profesija konzervatora-restauratora priznata paralelno sa prihvatanjem preporuka za obuku koje se zasnivaju na garantovanju petogodišnjeg obrazovanja po evropskom modelu specijalističkih studija, uz mogućnost studiranja na doktorskom nivou.
Od 1997. godine postoji i ENCoRE European Network for Conservation – Restoration (Evropska mreža za konzervaciju, restauraciju, obrazovanje),koja je osnovana sa osnovnim ciljem da promoviše istraživanje i obrazovanje kulturnog nasleđa, zasnovano na uputstvima i preporukama datim u profesionalnim smernicama Evropske savezne organizacije konzervacije – restauracije i dokumenta iz Pavije, oktobra 1997.
Volonteri u laboratoriji Arhiva Jugoslavije
Prilikom edukacije konzervatora-restauratora treba imati u vidu da su i teorijska i praktična obuka od velikog značaja. Praktična obuka podrazumeva tretman originalnih predmeta, a kada je reč o teorijskoj obuci potrebno je uspostaviti ravnotežu između prirodnih i društvenih nauka.
Teorijski predmeti koje treba svakako izučavati su sledeći:
– etički principi konzervacije i restauracije
– prirodne nauke: hemija, biologija
– humanističke: istorija, paleografija, istorija umetnosti, filozofija, etnologija, arheologija
– istorija materijala i tehnika, tehnologija procesa proizvodnje
– identifikacija studija procesa propadanja
– izlaganje i transport kulturnih dobara
– teorija tehnika i metode konzervacije – restauracije i preventivne zaštite
– procesi reprodukovanja
– metode dokumentacije
– metode naučnog istraživanja
– istorija konzervatorskih tretmana
– pravna pitanja
– menadžment
– zdravlje i bezbednost, uključujući i pitanje zaštite životne sredine
– komunikacijske veštine, uključujući i informacione tehnologije.
Značajan segment u unapređenju zaštite pisanog kulturnog nasleđa jeste sprovođenje programa obuke i usavršavanje profesionalaca na interdisciplinarnom principu.
Kako postojeći konzervatorsko-restauratorski kadar ima značajnu ulogu u formiranju novih kadrova, od neprocenjive je važnosti obrazovanje profesionalaca, odnosno edukacija edukatora. To se može postići putem seminara, specijalističkih kurseva, specijalizacija, stalnom saradnjom sa univerzitetima. Osavremenjivanje i usavršavanje znanja u oblasti teorije zaštite, metodologije konzervacije i prezentacije nasleđa, sprovođenje obuke iz oblasti preventivne zaštite i konzervatorskih tretmana treba da budu u skladu sa multidiciplinarnim pristupom konzervaciji i sa međunarodnim standardima i preporukama.
Zaključak
Obrazovanje i obuka konzervatora-restauratora su neophodni da bi se održali standardi profesije. Profesionalna edukacija konzervatora-restauratora na univerzitetskom nivou master ili priznati ekvivalent treba da budu prioritet za obrazovanje ovog kadra u Srbiji.
U skladu sa smernicama evropskih udruženja koja promovišu obrazovanje konzervatora-restauratora treba pristupiti izradi ozbiljnih visokoškolskih programa, bilo da se studije organizuju kao odseci pri već postojećim fakultetima ili da se organizuju posebne studije, koje bi bile zajedničke za konzervatore i restauratore svih specijalnosti, jer samo dobro školovani stručnjak može donositi ispravne odluke u pogledu zaštite kulturnog nasleđa. Uz obrazovanje studenata bitna je i edukacija profesionalno osposobljenih konzervatora-restauratora radi daljeg usavršavanja, naučnog i obrazovnog rada. Treba uvek imati u vidu da samo profesionalno obučeni kadrovi mogu da omoguće kreiranje i sprovođenje jasno osmišljene nacionalne strategije zaštite pisane baštine.
Razvijanje svesti o značaju očuvanja pisanog kulturnog nasleđa i kreiranje strategije obrazovanja kadrova u oblasti fizičke i preventivne zaštite treba da predstavljaju „moralni imperativ“ za sve institucije i pojedince koji se bave zaštitom.
Summary
For the existing educational program in Serbia should be noted that there still is no adequate program that provides higher education in conservation and restoration of cultural heritage in Serbia. Education and training are required to maintain the standards of the profession. Professional education of conservators-restorer’s at the university level or recognized equivalent master, should be a priority for conservation-restoration education personnel in our country.
There is a requirement to organize a multidisciplinary academic education at the academic level according to the guidelines of European conservation organizations: ECCO – European Confederaction of Conservator-Restorer’s Organizations and Encore European Network for Conservation – Restoration.
In accordance with the guidelines of European associations that promote the education of conservators-restorers to approach making a serious academic program, whether studies are organized as departments at existing universities, or to organize a separate study, which would be common for conservators and restorers of all specialties, because only well-trained professional can make an informed decision regarding protection. In addition to education of students, it is very important professional training also, of qualified conservator-restorers, for further improvment, scientific and educational work. Always bear in mind that only professionally trained staff can provide design and implementation of clearly defined national strategy for the protection of the written heritage.
Raising awareness on the importance of the written cultural heritage and creating a strategy for education of personnel in the field of physical and preventive care, what should be a „moral imperative“ for all institutions and individuals involved in the protection.
Key words: Conservator, restorer, education, writing curtural heritage, multidisciplinary approach
Tekst je u celini objavljen u: Arhivska praksa, br. 15, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 63-73-
Literatura
Studija izvodljivosti za Centralni institut za konzervaciju u Beogradu, Beograd 2007.
Đurašević Miljić Dragica, Naučno-nastavni i pedagoški rad Pavla Mijovića, MATICA, jesen 2010.
Mušnjak Tatjana, Školovanje stručnjaka na području konzerviranja i restauriranja pisane baštine, Arhivski vjesnik, god. 40 (1997), 63–69.
Culturakultura serbia. org/…profil restauratora-konzervatora
Culturakultura serbia. org/institut za konzervaciju
http://www.ecco. eu. org/profesional guidelines
http://www.ecco. eu. org/projects/ecco-encore. html
http:/www.e-consevationline. com/content/view/717/236
http://www.maticacrnogorska. me
http://www.muzejvojvodine. org. rs
[1] Zemljotresom je, prema tadašnjim statističkim podacima, na teritoriji Crne Gore oštećen 1641 nepokretni spomenik, 33.000 muzejskih eksponata u 18 muzeja i galerija, 238 arhivskih fondova sa 2000 dužnih metara arhivske građe i više hiljada primeraka knjižnih fondova.
[2] Većina evropskih država imala je drugačiji pristup: na engleskom govornom području koristio se naziv konzervator, a u germansko-romanskim zemljama restaurator. Godine 1978, na 5. trijenalnom sastanku ICOM-CC u Zagrebu, izabrana je radna grupa koja je trebalo da definiše profesiju konzervator-restaurator. Posle šest godina rada, saradnje i diskusija članova ICOM-a, UNESCO-a, IIC-a i ICCROM-a u Kopenhagenu je 1984. jednoglasno usvojen naziv „konzervator-restaurator.“
[3] Dokument iz Pavije, Samit „Zaštita kulturnog nasleđa ka evropskom profilu restauratora kulturnih dobara“ 1997, objavljen u Biltenu Udruženja Seko Suardo, dodatak br. 3.
arhivistika 